H παρατεταμένη παρακμή της Δύσης...

Βασίλης Μουρδουκούτας*

Tο αμφιλεγόμενο έργο του Oσβαλντ Σπένγκλερ εξακολουθεί να διεκδικεί την επικαιρότητά του και να προβληματίζει εδώ και 82 χρόνια

«Η Παρακμή της Δύσης», που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου, είναι ένα έργο που στοιχειώνει την ευρωπαϊκή σκέψη του 20ού αιώνα. Το βιβλίο, έργο φιλοσοφίας της ιστορίας κατά βάσιν, αλλά και γενικότερου στοχασμού πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση, λατρεύτηκε στην εποχή του, τη δύσκολη εποχή του Α΄ παγκόσμιου Πολέμου, επηρέασε, αλλά και κατηγορήθηκε αργότερα ότι εξέθρεψε πνευματικά τον ναζισμό.

Ο Oσβαλντ Σπένγκλερ, φιλόσοφος της ιστορίας και κοινωνικός αναλυτής, γεννήθηκε το 1880, στο Μπλάνκενμπουργκ (σημερινό Χαρτς).Σπούδασε μαθηματικά και φυσικές επιστήμες στη Χάλη, το Μόναχο και το Βερολίνο.  Η προσοχή του στράφηκε από νωρίς σε ιστορικό-φιλοσοφικές μελέτες. Ο βασικός στόχος της ενασχόλησής του με την ιστορία υπήρξε η διερεύνηση και κατάδειξη των νόμων που διέπουν την ανάπτυξη, την ολοκλήρωση και την πορεία παρακμής των μεγάλων πολιτισμών της ανθρωπότητας. Το 1918, κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κυκλοφόρησε τον πρώτο τόμο του έργου του η «Παρακμή της Δύσης» και το 1922 τον δεύτερο. Το έργο μεταφράστηκε σχεδόν άμεσα σε πολλές γλώσσες και γνώρισε πρωτοφανή επιτυχία.

Με την ευκαιρία της νέας έκδοσης του βαρυσήμαντου αυτού έργου στα ελληνικά, συναντήσαμε τον μεταφραστή του, Λευτέρη Αναγνώστου, και του ζήτησε να του παρουσιάσει τις κεντρικές ιδέες του. Ο κ. Αναγνώστου είναι γνωστός στο ελληνικό κοινό από τις μεταφράσεις ιστορικών έργων της ευρωπαϊκής σκέψης (Φρόιντ, Αντόρνο, Χορκχάιμερ κ.λπ.).

— Ποια θα λέγατε πως είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτού του έργου;

— Πρόκειται για ένα έργο πολυσχιδές. Καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα επιστημών, από τις κοινωνικές επιστήμες έως την ιστορία και την ψυχανάλυση. Μοιάζει από αυτήν την άποψη να τα έχει όλα.

Σε κάθε περίπτωση, δύο είναι τα ειδοποιά γνωρίσματα του έργου. Από τη μία, η κεντρική του ιδέα, η αντίληψη δηλαδή του κάθε πολιτισμού ως οργανισμού, η οποία πηγάζει από την σκέψη του Γκαίτε. Από την άλλη, το ύφος του, το οποίο είναι αμιγώς νιτσεϊκό.

Το τελευταίο, δηλαδή η νιτσεϊκή γλώσσα, συνιστά και το άμεσα παρατηρήσιμο γνώρισμά του. Πρόκειται για μια γλώσσα διονυσιακή, μια γλώσσα παραστατική, ορμητική, ακάθεκτη, σαρωτική. Σαρώνει τους πολιτισμούς, σαρώνει τα πρόσωπα, σαρώνει τα ιστορικά γεγονότα, σαρώνει τις τέχνες. Πηδάει μια εδώ και μια εκεί. Καταγράφει, ή καλύτερα εικονογραφεί με γρήγορες, ευλύγιστες μονοκονδυλιές τα πάντα στον διάβα της. Δεν ήταν το δυσκολότερο βιβλίο που έχω μεταφράσει, αλλά παραμένει ένα από τα ωραιότερα γλωσσικά.

H κυκλική ανέλιξη

— Εάν είχατε τη δυνατότητα να μιλήσετε γι’ αυτό το βιβλίο στον πιθανό του αναγνώστη, τι θα ήταν αυτό που θα του λέγατε εάν επιθυμούσατε να τον πείσετε για το ότι πρέπει να το διαβάσει;

— Θα προσπαθούσα να του καταδείξω τις σημαντικότερες όψεις του έργου, ξεκινώντας από τη κύρια έννοια του βιβλίου και της συνολικότερης προσέγγισης· την έννοια της κυκλικής ανέλιξης των πολιτισμών.

Τι ισχυρίζεται ουσιαστικά ο Σπένγκλερ αξιοποιώντας αυτήν την έννοια, αυτό το ερμηνευτικό σχήμα; Ισχυρίζεται πως οι πολιτισμοί προσιδιάζουν σε μεγάλους οργανισμούς. Οι πολιτισμοί, ακριβώς όπως και οι οργανισμοί, γεννιούνται, περνούν την εφηβεία τους, ανδρώνονται, γερνάνε και παρακμάζουν. Στη θέση τους έρχονται άλλοι πολιτισμοί, σε μια διαδοχή δίχως συνέχεια.

Οι πολιτισμοί παραμένουν, ως επί το πλείστον, ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλο, σύμφωνα με τον Σπένγκλερ. Δεν υπάρχει αυτό το συνεχές ανάμεσα στους πολιτισμούς. Κάθε πολιτισμός είναι ένας οργανισμός που διατηρεί σε κάποιο βαθμό μια σχέση με το εξωτερικό του περιβάλλον, παραμένοντας όμως πάντοτε αυτοτελής και ανεξάρτητος. Κάθε πολιτισμός είναι ένας αυτοτελής οργανισμός που διέπεται από τον δικό του νόμο κίνησης.

— Πρόκειται για μια κυκλική αντίληψη της ιστορίας, για το αντίθετο δηλαδή του «παραδείγματος» της γραμμικής εξελικτικής που κυριαρχεί σήμερα;

— Πράγματι, εδώ έχουμε μια κυκλική αντίληψη της ιστορίας. Μια αντίληψη που δεν είναι η τρέχουσα, ούτε η επικρατούσα. Iσως μάλιστα ετούτη εδώ η αντίληψη να συνιστά το πιο προβληματικό μέρος του έργου, αυτό που έχει αναστατώσει τους πάντες και στάθηκε ο λόγος για τα πλέον επικριτικά σχόλια. Σίγουρα διαθέτει ως αντίληψη αρκετά μειονεκτήματα, μα μήπως δεν υπήρξαν παραδείγματα που να την επιβεβαιώνουν; Πράγματι αρκετοί πολιτισμοί, ιδιαίτερα οι αυτοκρατορικοί, μοιάζουν να έχουν μια αρχή και ένα τέλος. Πολλές αυτοκρατορίες έχουν γεννηθεί, αναπτυχθεί και πεθάνει, όπως η Ρωμαϊκή ή η Βυζαντινή. Δεν είναι, λοιπόν, μια ιδέα άτοπη, ούτε μια ιδέα, την οποία συνέλεξε από τα φυτά ή μια οργανική θεώρηση του κόσμου. Συνιστά μια άποψη που στηρίζεται, εν τέλει, σε συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα, σε κάποιες συγκεκριμένες και ιδιαίτερες παρατηρήσεις. Παρά ταύτα παραμένει προβληματική. Εμείς σήμερα εμφορούμαστε από μια άκρατη πίστη στην πρόοδο, άποψη που ερείδεται σε μια αντίληψη της ιστορίας ως αενάως εξελισσόμενης – με λίγα λόγια: «κάθε αύριο και καλύτερα», όπου όντως κάθε τεχνική ανακάλυψη συνιστά πρόοδο.

Aσυνέχεια πολιτισμών

— Θα τον έβρισκε αντίθετο μια θεώρηση της ιστορίας ως συνεχούς προοδευτικής κίνησης, ως κίνησης σε αναβαθμούς;

— Ο διάχυτος αυτός προοδευτισμός συνιστά στοιχείο που ο Σ. καταρρίπτει. Διότι όπως παρατηρεί, υπάρχει μια ασυνέχεια μεταξύ των πολιτισμών. Δεν υπάρχει μια συνεχής γραμμική εξέλιξη. Σε μια προσπάθεια μετριασμού αυτής της θέσης περί πλήρους ανεξαρτησίας του κάθε πολιτισμού, ο Α.Townbee, ένας από τους μαθητές του, αποπειράθηκε να εισάγει το στοιχείο της διαμεσολάβησης. Για τον Townbee, υπάρχει μια πιο στενή σχέση μεταξύ των πολιτισμών. Eνας πολιτισμός μεταγενέστερος παίρνει κάτι από τον προηγούμενο, δεν ξεκινά πάντα από το μηδέν. Εάν σκεφτούμε καλά, μπορούμε να πούμε πως ο εικοστός αιώνας ήταν ένας αιώνας προόδου. Oμως από μια άλλη πλευρά είχε δύο παγκόσμιους πολέμους. Δηλαδή τόσες καταστροφές, παρά την ευημερία, παρά την τεχνική πρόοδο, τόσες ζοφερές καταστάσεις...

— Πέρα από τη διονυσιακή γλώσσα, τη φυσιογνωμική θεώρηση των πολιτισμών και την κυκλική θεώρηση της ιστορίας, τι άλλο δύναται να ανακαλύψει ο επίδοξος αναγνώστης σε αυτό το έργο;

— Θα του υπογράμμιζα τη συνολικότερη γνώση που θα αποκομίσει διαβάζοντας το βιβλίο. Διότι αναντίρρητα έχει πολλά να μάθει από την εποπτική ματιά του Σ. Θα δει έναν άνθρωπο, ο οποίος διαθέτοντας αυτό που ονομάζουμε φυσιογνωμική ματιά, κατορθώνει να κάνει γρήγορες διαγνώσεις, γρήγορες προβολές, γρήγορους συνδυασμούς. Ακόμη και εάν μερικοί από αυτούς θεωρηθούν άτυχοι, το κέρδος θα είναι παρ’ όλα αυτά μεγάλο. Πρόκειται για μια ματιά που αντιστέκεται στον σημερινό υπέρμετρο καταμερισμό των επιστημών. Στα παιδιά που δεν μαθαίνουν το γενικότερο, το συνολικότερο, θα συνεπικουρήσει στην ανάπτυξη και διατήρηση μιας κριτικής ματιάς. Θα δουν έναν άνθρωπο με μια ματιά που προσπαθεί να κάνει μια συγκριτική μορφολογία. Eναν άνθρωπο που φτιάχνει ολόκληρα σύνολα, αστερισμούς ολόκληρους, εντός των οποίων εντάσσεται ένα αναρίθμητο πλήθος από δεδομένα. Μια κατασκευή που συγκροτείται με γνώση, με μια βαθιά γνώση της λεπτομέρειας. Θα έχει ένα βιβλίο που θα τον βοηθήσει να μάθει πολλά, να αποκομίσει μια πλούσια γνώση για ένα πλήθος πολιτισμών. Με έναν τρόπο, διαμετρικά αντίθετο από τα άνευρα σχολικά εγχειρίδια. Ο αναγνώστης δεν καλείται να πιστέψει αυτά που διαβάζει, ακόμη και εάν μερικές παρατηρήσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν αυστηρές. Καλείται όμως να πάρει και αυτός θέση, έστω να αντικρούσει. Με λίγα λόγια, θα τον βγάλει από τη νάρκη, αυτός ο ευρύς ορίζοντας, ο οποίος δεν αφήνει το σκοινί να κάνει καμιά κοιλιά...

— Σε ποιο βαθμό επηρεάστηκε από την εποχή του Σπένγκλερ ετούτη η ματιά;

— Η εποχή διαδραμάτισε οπωσδήποτε έναν αρκετά σημαντικό ρόλο. Το βιβλίο γράφτηκε στα τέλη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο δεύτερος τόμος μετά την ήττα της Γερμανίας και του Κάιζερ. Είναι η εποχή της επαχθούς συμφωνίας των Βερσαλλιών, η οποία θέτει τη Γερμανία σε δεινή θέση. Iσως λοιπόν έρχεται να δικαιολογήσει αυτήν την ήττα, εντάσσοντάς την στο νομοτελειακό πλαίσιο της ιστορικής του αντίληψης. Iσως κατ’ αυτόν τον τρόπο να αιτιολογούσε τη θέση των Γερμανών αστών. Τους προσφέρει τη δυνατότητα να πουν: «Δεν ήταν δική μας ευθύνη αυτή η ήττα, είναι νόμος της ιστορίας».

O ηρωικά αγωνιζόμενος

— Πρόκειται για μια οπτική απαισιόδοξη, μια οπτική παραίτησης;

— Θα λέγαμε πως συνιστά μια ηρωική ματιά, μια αντίληψη ποτισμένη με ηρωική απαισιοδοξία. Μια στάση που χαρακτηρίζει ολόκληρη την εποχή, σαν αυτή που βρίσκουμε εδώ στην Ελλάδα, στον Καζαντζάκη. Δεν συνιστά όμως παραίτηση. Oχι, το πρότυπο εδώ είναι αυτό του ηρωικά αγωνιζόμενου. Δεν σηματοδοτεί μια παθητική στάση, αλλά είναι σαν μας λέει πως ότι είναι να κάνουμε, εμείς θα το κάνουμε, παρά το γεγονός πως η τάση προς την παρακμή είναι αδήριτη.

— Η ματιά του αναγνώστη ποια θα είναι αφού διαβάσει αυτό το έργο;

— Θα είναι ευρύτερη, δεν θα χάνεται, δεν θα βουλιάζει στο εδώ και τώρα. Διότι ο σημερινός άνθρωπος είναι βουλιαγμένος στο παρόν, τα θέλει όλα εδώ και τώρα, άμεσα, τον ενδιαφέρει η μόδα της ημέρας, η πληροφορία της ημέρας.

— Υπάρχουν παραδείγματα πολιτισμών που διανύουν σήμερα μια περίοδο ακμής;

— Ο Σ. διατηρούσε μία επιφύλαξη ως προς τους Ρώσους. Εκτιμούσε πως οι Ρώσοι μπορεί να αναδείξουν μια άλλη πολιτισμική εκδοχή. Θεωρούσε πως κάτι μπορεί να ξεπηδήσει από εκεί. Κάτι τέτοιο μάλλον δεν συνέβη. Αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι πως ετούτη τη στιγμή οι πιο ενεργητικοί Δυτικοί εμφανίζονται να είναι οι Αμερικάνοι. Μοιάζουν να είναι ορεξάτοι. Εάν πράγματι ισχύει κάτι τέτοιο, τότε θα πρέπει να συμφωνήσουμε πως ανήκουν στην τελευταία φάση του δυτικού πολιτισμού. Υπό αυτήν την έννοια, ίσως κατορθώσουν να επιμηκύνουν για λίγο τη ζωή της Δύσης.

O φαουστικός άνθρωπος

— Ο Σ. θεωρεί πως κάθε πολιτισμός διαμορφώνει και εμπνέεται από έναν συγκεκριμένο τύπο ανθρώπου. Στον αρχαίο ελληνικό ο αντιπροσωπευτικός άνθρωπος είναι ο ευκλείδειος, στον σύγχρονο δυτικό ο φαουστικός. Τι μπορεί να σημαίνει φαουστικός άνθρωπος σήμερα;

— Ο φαουστικός άνθρωπος είναι ο άνθρωπος που επιθυμεί να επιβάλει πάση θυσία τη βούλησή του. Αυτή είναι η ηθική της φαουστικής ψυχής, της ψυχής ολόκληρου του δυτικού πολιτισμού σύμφωνα με τον Σ. Ο φαουστικός άνθρωπος δεν θέλει απλώς να υπάρχει, δεν επιθυμεί απλώς να ζει, όπως ο ευκλείδειος, αλλά επιδιώκει να νικήσει. Φαουστική ήταν η ψυχή των Βίκινγκς. Ατρόμητοι και ανηλεείς, σκάρωναν πλοία, ανοίγονταν στο άγνωστο, δίχως να γνωρίζουν το εάν θα βρουν ακτές, δίχως να αμφιβάλουν για το αν θα βρουν λεία για να λεηλατήσουν. Ο φαουστικός άνθρωπος ανοίγεται προς το άγνωστο, δίχως μέτρο, ανοίγεται προς το άπειρο και επιθυμεί να το κατακτήσει. Για τον ευκλείδειο άνθρωπο, εν αντιθέσει, υπάρχουν μόνο μετρήσιμα σώματα. Για τον φαουστικό το άπειρο, θα το κυνηγήσει από τα ταξίδια στους αντίποδες της Γης και στις άγνωστες χώρες, έως τα μαθηματικά και την αστρονομία. Ο Δυτικός άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον χώρο ως μια απειρία, δεν βρίσκει ούτε δέχεται την ύπαρξη σε αυτών ορίων εξουσίας. Αλίμονο σε όποιον του σταθεί εμπόδιο.

— Πόσο κοντά σε αυτό το φαουστικό πρότυπο βρίσκεται ο σημερινός Ευρωπαίος; Εκφράζει δηλαδή ακόμη τον εσώτερο ψυχισμό της Δύσης ή όχι;

— Ο σημερινός Ευρωπαίος τείνει σιγά σιγά, θα έλεγε ο Σ., προς την φελαχοποίησή του. Ο σημερινός Ευρωπαίος ζει στην σκιά του Αμερικανού. Αν και συμμετέχει στην ανακάλυψη νέων τεχνολογιών, ως ψυχισμός έχει εξαντληθεί.Ακόμη και στην τέχνη μοιάζει να μην μπορεί να δημιουργήσει μια καινούργια ζωή...

Τι θα έλεγε σήμερα ο Σπένγκλερ...

— Τι θα μας έλεγε ο Σπένγκλερ για τη Δύση σήμερα, για τον σημερινό δυτικό πολιτισμό;

— Υποθέτω πως ο Σπένγκλερ θα μας έλεγε και σήμερα πως επιβεβαιώθηκε, θα αναφερόταν στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στις καταστροφές, στις νέες ηγεμονίες. Επιβεβαιώθηκε με την ανάδυση και κατίσχυση των νέων μορφών Καισαρισμού που παρατηρούμε σήμερα. Σύμφωνα με τον Σπένγκλερ αυτές οι μορφές Καισαρισμού σηματοδοτούν νομοτελειακά την τελευταία φάση ενός αυταρχικού καθεστώτος, ακόμη και εάν το ύφος τους δεν είναι κατ’ ανάγκην αυταρχικό. Θα θεωρούσε, λοιπόν, ότι επιβεβαιώθηκε· αυτό του το αναγνωρίζουν και οι αντίπαλοί του. Μάλλον επιβεβαιώθηκε. Αυτό που δεν φαίνεται είναι το πότε θα παρακμάσει ο δυτικός πολιτισμός, το πότε θα τελειώσει. Διότι ο Σπένγκλερ θεωρούσε πως αυτή η τελική φάση, το τελικό στάδιο στη ζωή ενός πολιτισμού μπορεί να διαρκέσει και διακόσια χρόνια.

— Για τον υπόλοιπο κόσμο, για το μη Δυτικό κόσμο τι θα μας έλεγε;

— Υπάρχουν αναμφίβολα κάποιοι πολιτισμοί που έχουν παρακμάσει. Ο Αραβικός, ο Μωαμεθανικός πολιτισμός, έχει παρακμάσει, τα αραβουργήματα επαναλαμβάνονται, οι ναοί τους επαναλαμβάνονται, δεν έχουν καμιά καινούργια ιδέα, ο ψυχισμός τους έχει φθαρεί. Αυτούς τους λαούς ο Σπένγκλερ τους ονομάζει «φελαχο-λαούς». Ο Βυζαντινός πολιτισμός, τον οποίο ο Σπένγκλερ τον κατατάσσει στον Αραβικό πολιτισμό, έχει και αυτός παρακμάσει. Η αγιογραφία είναι μια φελαχοτέχνη, δηλαδή επαναλαμβάνεται, έχει τελειώσει εδώ και χίλια χρόνια. Από μία χρονική στιγμή και πέρα ο Βυζαντινός πολιτισμός δεν μπόρεσε να δείξει τίποτε το καινούριο σε αυτούς τους τομείς, ή δεν του επιτράπηκε να δείξει. Ενώ ο Φαουστικός άνθρωπος γεννήθηκε από την ελευθερία. Τελικά αυτό που κάνουν όλοι οι παρηκμασμένοι λαοί είναι το να φυτοζωούν, ζουν ουσιαστικά εκτός της ιστορίας.

Από τον Γκαίτε στον Νίτσε

Η «Παρακμή της Δύσης» συνιστά μια απόπειρα κατάδειξης των νόμων της ιστορικής εξέλιξης μέσα από τη λεπτομερή εξέταση οκτώ πολιτισμών, του αιγυπτιακού (στον οποίο υπάγεται και ο κρητομινωϊκός), του βαβυλωνιακού, του ινδικού, του κινεζικού, του ελληνορωμαϊκού, του αραβικού, του δυτικού και του μεξικάνικου.

Η καταγραφή της εξέλιξης των συγκεκριμένων πολιτισμών αποδεικνύει, σύμφωνα με τον Σπένγκλερ, πως το σχήμα «αρχαιότητα – μεσαίωνας – νεώτεροι χρόνοι» αδυνατεί να συλλάβει την πραγματική μορφή και τρόπο εξέλιξης της ιστορίας. Για τον Σπένγκλερ υπάρχει ένα άλλο σχήμα πολύ πιο ουσιαστικό και εξαιρετικά γόνιμο για τη συναγωγή συμπερασμάτων γύρω από την ανθρώπινη ιστορία. Eνα σχήμα για το οποίο ο Σπένκλερ οφείλει πολλά στον Γκαίτε και στον Νίτσε, από τους οποίους και αντλεί τις βασικές προκείμενες. Ας αφήσουμε όμως καλύτερα τον ίδιο να μας το περιγράψει:

«Στη θέση εκείνης της ανιαρής εικόνας μιας γραμμικής παγκόσμιας ιστορίας, την οποία διατηρεί κανείς μόνο αν κλείσει τα μάτια μπροστά στο υπερισχύον πλήθος γεγονότων, βλέπω το θέαμα πολλών και δυνατών πολιτισμών, που με αρχέγονη δύναμη ανθίζουν μέσα από τους κόλπους ενός μητρικού τοπίου, με το οποίο ο καθένας τους συνδέεται στενά σε όλη την πορεία της ύπαρξής του, ο καθένας σφραγίζει το υλικό του, τους ανθρώπους του, με τη δική του μορφή, ο καθένας έχει τη δική του ιδέα, τα δικά του πάθη, τη δική του ζωή και βούληση, τα δικά του συναισθήματα, τον δικό του θάνατο. Εδώ υπάρχουν χρώματα, φώτα, κινήσεις που κανένα νοερό μάτι δεν τα ανακάλυψε. Υπάρχουν πολιτισμοί, λαοί, γλώσσες, αλήθειες, θεοί, περιοχές, που ανθίζουν και γερνούν, όπως υπάρχουν νεαρές και γέρικες βελανιδιές και κουκουναριές, άνθη, κλαδιά και φύλλα, αλλά δεν υπάρχει μία γέρικη “ανθρωπότητα”. Κάθε πολιτισμός έχει τις νέες του δυνατότητες έκφρασης, οι οποίες εμφανίζονται, ωριμάζουν, μαραίνονται και ποτέ δεν επανέρχονται».

*Ο κ. Β. Μουρδουκούτας είναι πολιτικός επιστήμων.