Η εργασία, εκτός την πρωτογενή της οικονομική λειτουργία, την παραγωγή εισοδήματος, έχει και ισάξιες, λιγότερο γνωστές, δευτερογενείς διαστάσεις. Πρόκειται για ευεργετικές ψυχοπροφυλακτικές και αναπτυξιακές λειτουργίες, όπως είναι το πλαίσιο κατανομής χρόνου, η στοχοθέτηση, ο καθορισμός του κοινωνικού στάτους και της ταυτότητας, η ενεργοποίηση και η παραγωγικότητα και η καθημερινή κοινωνικοποίηση. Οι λειτουργίες αυτές συμβάλλουν, μέσω της ικανοποίησης του ατόμου, στη διατήρηση της θετικής ψυχικής υγείας. Η απώλεια της εργασίας αντίθετα αποτελεί ισχυρό ψυχοπιεστικό γεγονός, καθώς το άτομο προσλαμβάνει την ανεργία ως απειλή για την ευημερία και την ισορροπία του. Είναι φανερό ότι εργασία, εισόδημα και ψυχική υγεία αποτελούν ένα ατομικό και κοινωνικό συνεχές. Οποιοδήποτε πρόβλημα προκύψει σε έναν από τους παραπάνω κρίκους επηρεάζει ολόκληρη την αλυσίδα. Όταν μάλιστα διαρραγεί ένας, οποιοσδήποτε, κρίκος δημιουργούνται ανατροφοδοτούμενοι φαύλοι κύκλοι. Σε συνθήκες φτωχοποίησης, κοινωνικού αποκλεισμού και δομικής ανεργίας, η διακοπή τέτοιων φαύλων κύκλων είναι ιδιαίτερα δύσκολη.
Η ανεργία, που αποτελεί εδώ και δεκαετίες ένα διογκούμενο σύνθετο κοινωνικό πρόβλημα, πλήττει περισσότερο τις ευπαθείς ομάδες. Τα τελευταία χρόνια, κάτω από το βάρος μιας εξελισσόμενης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, έχει πάρει πανδημικές διαστάσεις. Οι δυσμενείς επιπτώσεις της ανεργίας στην ψυχική υγεία έχουν τεκμηριωθεί εκτενώς. Ιδιαίτερα τεκμηριωμένη είναι η σχέση ανεργίας και κατάθλιψης. Η απώλεια της εργασίας είναι μια έντονα στρεσογόνος εμπειρία, η οποία οδηγεί στην επιδείνωση της ψυχικής και σωματικής υγείας. Οι παράγοντες που φαίνεται να ευθύνονται για την επιδείνωση αυτή είναι ψυχολογικοί (εχθρότητα, κατάθλιψη, ματαίωση, θυμός, ενοχή, ανησυχία, άγχος, ψυχιατρικές διαταραχές, αυτοκτονικότητα και αλλαγές στη συναισθηματική κατάσταση ή στην ικανοποίηση από τη ζωή, την καριέρα) και σωματικοί (αλλαγή στην υποκειμενική αντίληψη της υγείας και καρδιοαγγειακές, γαστρεντερικές, βιοχημικές ασθένειες, ασθένειες του ανοσοποιητικού και άλλες σωματικές ασθένειες). Επίσης έχει τεκμηριωθεί η σχέση ανάμεσα στην ανεργία και σε δείκτες, όπως η θνησιμότητα, οι καρδιοπάθειες, η ψυχική υγεία, ο αλκοολισμός και η χρήση υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Ωστόσο, το γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ανέργων έχει χαμηλότερο επίπεδο θετικής ψυχικής υγείας δεν υποδηλώνει απαραίτητα την ύπαρξη ψυχικής νόσου. Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα που βιώνουν οι άνεργοι και οι αντισυμβατικές συμπεριφορές εξηγούνται καλύτερα ως αποτέλεσμα του ψυχοπιεστικού γεγονότος της ανεργίας, παρά ως μια περιγεγραμμένη ψυχική ασθένεια.
Εξαιρετικής σημασίας ζήτημα αποτελεί η ανεργία των νέων, η οποία στην Ελλάδα έχει λάβει πλέον γενικευμένο χαρακτήρα, ξεπερνώντας την επί μακρόν αρνητική πρωταθλήτρια Ισπανία. Τον Μάρτιο του 2012 έφτασε στους νέους 15-24 ετών, στο 52,1% (στοιχεία Eurostat). Πρόκειται για ένα από τα δομικά χαρακτηριστικά της ελληνικής ανεργίας που προβληματίζει έναν ειδικό ψυχικής υγείας, κυρίως λόγω των πιθανών μακροχρόνιων επιπτώσεων και της διαβρωτικής της επίδρασης στον ψυχισμό των νέων. Αν επιπλέον συνυπολογίσουμε ότι οι μισοί από τους εν δυνάμει γονείς της Ελλάδας, χωρίς να το έχουν επιλέξει, θα έχουν δυσκολίες να συντηρήσουν οικογένεια, να συμβάλλουν θετικά στη διάπλαση της προσωπικότητας των παιδιών τους και κυρίως να αναχαράξουν σε αυτά το θετικό πρότυπο της εργασίας, καθώς η ανεργία συνδέεται γενικά με αισθήματα προσωπικής αποτυχίας, απώλεια ενός ημερήσιου προγράμματος, απώλεια των κοινωνικών επαφών και μείωση του κοινωνικού στάτους.
Το μέγεθος του προβλήματος γίνεται κατανοητό, αν κανείς εξετάσει τις έμμεσες και μη άμεσα μετρήσιμες επιπτώσεις, αφήνοντας προς στιγμήν στην άκρη το πασίδηλο γεγονός ότι όταν οι νέοι δεν εργάζονται, δεν προσφέρουν στον εαυτό τους, στις οικογένειές τους και την οικονομία, τροφοδοτώντας τα προσωπικά αδιέξοδα και τον φαύλο κύκλο ύφεσης-ανεργίας. Ποιες είναι λοιπόν οι έμμεσες επιπτώσεις αυτές; Όποιος δεν εργάζεται, δεν μαθαίνει να εργάζεται, ούτε αποκτά εμπειρίες σε συγκεκριμένα πεδία (ή στο αντικείμενο των σπουδών του ή της εκπαίδευσής του), μειώνει τις προοπτικές να εργαστεί στο μέλλον, καθώς δεν αποκτά προϋπηρεσία, έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπτύξει κοινές ψυχιατρικές διαταραχές, μεγαλύτερες πιθανότητες για κατάχρηση αλκοόλ και σωματικές ασθένειες, σχετιζόμενες με το άγχος (π.χ. καρδιοαγγειακά νοσήματα), μεγαλύτερη πιθανότητα να αποπειραθεί να αυτοκτονήσει, έχει χειρότερη ποιότητα ζωής και υγεία, μικρότερη αυτοεκτίμηση, μεγαλύτερη παθητικοποίηση και μειωμένη αυτοαποτελεσματικότητα (self efficacy), τα παιδιά του έχουν μειωμένο κεφάλαιο υγείας και λιγότερες ευκαιρίες για παιδεία, μηδενική πιθανότητα κοινωνικής ανέλιξης (στην Αγγλία οι άνεργοι τρίτης γενιάς δεν είναι λίγοι), χρειάζεται συχνότερες και ακριβότερες ιατρικές εξετάσεις και αυξάνει σημαντικά το κόστος της δημόσιας υγείας.
Όμως υπάρχει κάτι ακόμα, πιο σημαντικό - οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της ανεργίας στα παιδιά των ανέργων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οικογένεια αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα για την ανάπτυξη ενός παιδιού. Κάθε στρεσογόνο γεγονός στην οικογένεια μπορεί να επηρεάσει την ψυχική και σωματική υγεία των παιδιών. Τέτοιο στρεσογόνο είναι και η ανεργία των γονιών που συνδέεται με προβλήματα συμπεριφοράς στα παιδιά, μειωμένη αυτοπεποίθηση, περιστασιακή κατάχρηση αλκοόλ, κατάθλιψη και υψηλότερα ποσοστά σωματικής κακοποίησης μέσα στην οικογένεια.
Το πιο συχνά μελετημένο πρόβλημα της ανεργίας είναι οι οικονομικές δυσκολίες στην οικογένεια. Αυτές συνδέονται με ασθένειες στην ενήλικη ζωή και με μέτρια υποκειμενική αίσθηση για την υγεία. Επίσης καταστρέφουν τους παραδοσιακούς οικογενειακούς δεσμούς, καθώς παρατηρείται γενικά ότι οι έφηβοι έχουν συνήθως χειρότερες σχέσεις με τον πατέρα τους, όταν λόγω της ανεργίας μειώνεται αισθητά το εισόδημά τους. Δεν συμβαίνει το ίδιο στους έφηβους που ο άνεργος πατέρας ήταν ως εργαζόμενος χαμηλόμισθος. Στο τελευταίο στάδιο της εφηβείας (17-19 ετών), η ανεργία των γονιών δημιουργεί στους έφηβους μεγάλη δυσκολία να φαντασθούν τη δική τους μελλοντική εργασία. Πρακτικά οι οικονομικές δυσκολίες μειώνουν και τις ευκαιρίες για μόρφωση και επαγγελματική κατάρτιση.
Οι συνήθεις και αναπόφευκτες συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια, απόρροια του αυξημένου άγχους και των καταθλιπτικών συμπτωμάτων, προαναγγέλλουν χειρότερη υγεία για τα παιδιά. Επιπλέον οι άνεργοι, λόγω του έντονου στρες και των αρνητικών συναισθημάτων που τους κατακλύζουν, μπορεί να είναι λιγότερο υποστηρικτικοί στις ανάγκες των παιδιών και των συζύγων τους ή/και να απέχουν από την καθημερινότητα της οικογένειας. Έχει παρατηρηθεί ότι αλλαγές στη γονεϊκή συμπεριφορά σχετίζονται με αλλαγές στη σωματική υγεία των εφήβων. Το γεγονός αυτό βιώνεται το λιγότερο ως δυσφορία από τα παιδιά - ενίοτε η έλλειψη συναισθηματικής γονεϊκής ανταπόκρισης μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχές προσωπικότητας, ψυχιατρικές και σωματικές ασθένειες και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.
Δυστυχώς αναμένεται περαιτέρω επιδείνωση της απασχόλησης στον τομέα των υπηρεσιών και των κατασκευών, το δεύτερο εξάμηνο του 2012. Με δεδομένες τις περικοπές και τα προβλήματα στον χώρο της υγείας και τη μείωση των κοινωνικών δαπανών (σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το δεύτερο εξάμηνο του 2012 αναμένεται να μειωθούν οι κοινωνικές δαπάνες κατά 18%, επιβαρύνοντας περαιτέρω την επιβίωση των Ελλήνων) είναι πολύ πιθανό να οδηγηθεί το σύστημα στα όριά του. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει κανείς να αναθεωρήσει τις προβλέψεις για το μέλλον προς το χειρότερο, δηλαδή στην περαιτέρω μείωση του προσδόκιμου επιβίωσης, την κατακόρυφη μείωση της ποιότητας ζωής, τη μεγάλη αύξηση των καρδιοαγγειακών ασθενειών και των χρόνιων ψυχολογικών προβλημάτων. Επιπλέον οι επόμενες γενιές είναι πιθανό να χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη παθητικότητα, φόβο, ανασφάλεια και εσωστρέφεια.
Συμπερασματικά, καλύτερα να μας είχαν βομβαρδίσει με πυρηνικά - όλα τα παραπάνω οδηγούν μακροπρόθεσμα σε Οργουελιανές κοινωνίες. Η Αριστερά οφείλει να αναζητήσει τρόπους να δώσει τη δική της μάχη κατά της ανεργίας, σήμερα, χωρίς να περιμένει την κυβερνητική της προοπτική, με όπλα την Αλληλεγγύη, την Υποστήριξη, την Ενημέρωση και την Εμψύχωση των ανέργων, εμπλουτίζοντας παράλληλα την πολιτική της ανάλυση με την ψυχολογική διάσταση του προβλήματος.
* Ο Βασίλης Θεοδώρου, Mgr, MSc, PhD(c) είναι ψυχολόγος - ψυχοθεραπευτής συμπεριφοράς, εκπρόσωπος της Κίνησης Πολιτών για τον Περιορισμό των Τυχερών Παιχνιδιών, πρώην πρόεδρος του Πανελλήνιου Ψυχολογικού Συλλόγου και ήταν υποψήφιος Περιφερειακός Σύμβουλος Βορείου Τομέα Αθηνών με την «Αττική Συνεργασία - Όχι στο Μνημόνιο» στις Νομαρχιακές και Δημοτικές εκλογές του 2010. Δραστηριοποιείται στοΝ ΣΥΡΙΖΑ Πεντέλης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου