Γκαῖτε καί Τολστόι

Δημήτρης Μπαλτᾶς

Στό δοκίμιο αὐτό ὁ Th. Mann παρακολουθεῖ συγκριτικά δύο μεγάλες μορφές τῆς παγκόσμιας λογοτεχνίας, τόν Γκαῖτε καί τόν Τολστόι, πού ἐκπροσωποῦν, ὡς γνωστόν, δύο διαφορετικούς κόσμους, ἐθνικούς καί ἰδεολογικούς.Ἐξ ἀρχῆς εἶναι εὐνόητο νά διερωτηθεῖ κανείς ἄν οἱ δύο μεγάλοι συγγραφεῖς συναντῶνται ‘’ἰδεολογικά’’, ἀφοῦ οὕτως ἤ ἄλλως δέν ἦταν δυνατό νά συναντηθοῦν ἐθνικά καί προφανῶς ἱστορικά (ὁ Τολστόι γεννιέται τό 1828, ἐνῶ ὁ Γκαῖτε πεθαίνει τό 1832). Ἐάν ἐξαιρέσει κανείς τόν παιδαγωγικό προσανατολισμό τῶν δύο  συγγραφέων (σσ. 17-18) καί τόν αὐτοβιογραφικό χαρακτῆρα τῶν ἔργων τους (σσ. 18-19), ἡ πραγμάτευση τοῦ Th. Mann ἀφορᾶ κυρίως στήν ἀνάδειξη τῶν διαφορῶν τους. Στό σημεῖο αὐτό ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά παρατηρήσω ὅτι ἡ ἀνάδειξη αὐτή δέν εἶναι κάποια ἐντυπωσιακή ἀνακάλυψη, ἔστω κι ἄν συνοδεύεται ἀπό ἐνδιαφέρουσες ἐπισημάνσεις.

Μία πρώτη διαφορά ἐντοπίζεται, κατά τόν Mann, στήν ἰδεολογική ἀφετηρία καί συγκρότηση τῶν δύο συγγραφέων. Συγκεκριμένα, ἡ χριστιανική-κοινωνική ἠθική τοῦ Τολστόι ἀντιπαραβάλλεται μέ τόν παγανιστικό καί πολιτιστικό ἰδεαλισμό τοῦ Γκαῖτε (σ. 42). Ὁ Γκαῖτε, κατά τόν Μann, «ἀποτίει φόρο τιμῆς στόν ἠθικό πολιτισμό τοῦ χριστιανισμοῦ. δηλαδή στήν πολιτιστική, ἀντιβαρβαρική ἐπιρροή του» (σ. 84).Ἀλλά, ἐνῶ ὁΜann, κάνει λόγο γιά τόν παιδαγωγικό προσανατολισμό τῶν δύο συγγραφέων, ἐπισημαίνει παράλληλα ὅτι «στόν Τολστόι ἡ πηγή τῆς παιδαγωγικῆς ἐνόρμησης ἦταν κοινωνική καί ἠθική … Στόν ὡραῖο οὑμανισμό τοῦ Γκαῖτε τό κοινωνικό ἰδεῶδες ἀποτελοῦσε ὀργανική ἐκβλάστηση τοῦ πολιτιστικοῦ καί τοῦ παιδαγωγικοῦ ἰδεώδους» (σ. 118). Ἐν συνεχείᾳ προστίθεται καί μία ἄλλη διαφορά, κατά τόν Μann, στά παιδαγωγικά γραπτά τοῦ Τολστόι καί τοῦ Γκαῖτε, ὅτι «ἀποκαλύπτουν μία ἄκρως ἀντιουμανιστική,ἀντιφιλολογική, ἀντιρητορική ἀντίληψη» (σ. 130).Σέ ὁρισμένα σημεῖα τοῦ δοκιμίου τοῦ Mann ὁ ἀναγνώστης θά διακρίνει ἕνα ‘’γερμανικορωσσικό τετράγωνο’’. Διότι ὁ Mann συγκρίνει τήν ἀνθρώπινη καί τήν λογοτεχνική παρουσία τοῦ Τολστόι καί τοῦ Γκαῖτε μέ τίς ἀντίστοιχες τοῦ Σίλλερ καί τοῦ Ντοστογιέφσκι (βλ. ἐνδεικτικῶς σ. 13, σσ. 30-31, σσ. 48-49, σσ. 54-55, σ. 66, σ. 104). Θυμίζω ἐδῶ ὅτι τήν σχέση τοῦ Σίλλερ μέ τόν Ντοστογιέφσκι εἶχε δείξει ὁ Μannκαί στό «Δοκίμιό γιά τόν Σίλλερ» (μετ. Θ. Λάμπρου, Ἴνδικτος, Ἀθῆναι 2002, σσ. 78-79).Σέ μία γενική ἀποτίμηση, οἱ συγκριτικές παραρητήσεις τοῦ Mann, πλαισιωμένες καί ἀπό τήν ἀναφορά σέ στοιχεῖα τῆς ζωῆς τῶν δύο συγγραφέων, παρουσιάζονται μέ ἕνα τρόπο, θά ἔλεγα συναρπαστικό καί ἐνδιαφέροντα. Ὡστόσο, δέν εἶναι εὐδιάκριτος ὁ σκοπός τοῦ παρόντος δοκιμίου. Ἐάν ὁ Μann ἤθελε ἁπλῶς νά συνηγορήσει ὑπέρ τοῦ χαρακτηρισμοῦ τῶν δύο συγγραφέων ὡς «θεϊκῶν» (σ. 13), αὐτό εἶναι κατανοητό. Ἐάν ὁ Mann ἤθελε νά ἀναδείξει τίς διαφορές τοῦ Γκαῖτε καί τοῦ Τολστόι, τότε εἶναι βέβαιο ὅτι ἐπιχείρησε κάτι καινούργιο μέν, ἀλλά ἐν πολλοῖς αὐτονόητο. Διότι ἡ καταγωγή τοῦ Γκαῖτε καί τοῦ Τολστόι, ἡ ἐθνική καί ἡ γνωσιολογική, ἀκόμη καί ὁ προσανατολισμός τοῦ ἔργου τους, δέν θά συνέτειναν ποτέ σέ μία συνάντησή τους.

Thomas Mann, Γκαῖτε καί Τολστόι, μετ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Ὕψιλον, Ἀθήνα 2012, σελ. 141