Από πού έρχεται και πού πηγαίνει η Θεωρία των Άκρων

Οι ιδέες που διακινούνται σε κάθε εποχή, και που διεκδικούν στην εκάστοτε συγκυρία να γίνουν κυρίαρχες, δεν προκύπτουν εκ του μη όντος. Στηρίζονται σε προϋπάρχουσες πνευματικές δομές και διαμάχες, για τις οποίες ωστόσο ελάχιστα μας προϊδεάζει η εκλαΐκευσή τους στον δημόσιο λόγο των ημερών μας. Με αυτή την έννοια, η αναδρομή στις πηγές των ιδεών αυτών βοηθά να καταλάβουμε τι διακυβεύεται σήμερα - εν προκειμένω: με την προαγωγή του «αντιολοκληρωτισμού» σε κρατικό δόγμα και επίσημη πολιτική.
Το λέω εξαρχής: όσο κι αν οι διάφορες αποχρώσεις της Θεωρίας των Άκρων, που διακινούν στις μέρες μας «φιλελεύθεροι» κύκλοι, κρύβουν με δυσκολία την αναβίωση του αντικομμουνισμού, τη δυσφήμηση και τον εξορκισμό της επαναστατικής ουτοπίας (στην καλύτερη περίπτωση: την ταύτισή της με μια Neverland - και όχι Not-Yet-Land), οι πολιτικές συνεπαγωγές της ανανεωμένης Θεωρίας των Άκρων δεν διασώζουν τον φιλελεύθερο πολιτισμό - όπως κι αν τον εννοεί κανείς.
Στην πραγματικότητα, αποτελούν σήμα κατατεθέν ενός «μπλοκαρισμένου», αντιφιλελεύθερου φιλελευθερισμού, με όχημα τον οποίο αμφισβητείται σε τελική ανάλυση ο ίδιος ο Διαφωτισμός.
***
Η άρνηση του «δικαιώματος» στην επανάσταση, και μέσω αυτής στον Διαφωτισμό, δεν είναι πρωτοτυπία της εποχής μας, της εποχής δηλαδή που εγκαινίασε η κατάρρευση του «υπαρκτού». Τα ίχνη της μπορεί να τα εντοπίσει κανείς στον 18ο αιώνα και την πεποίθηση του Μπερκ ότι κάθε απόπειρα αλλαγής της υφιστάμενης τάξης -με πρώτη τη Γαλλική Επανάσταση- παίρνει τη μορφή μιας ουτοπίας που οδηγεί στην αιματοχυσία και την καταστροφή. Από τη σκοπιά αυτή, το συμβάν του 1789 καταγγέλλεται ως το «κύκνειο άσμα του πολιτισμού». Όχι -όπως εξηγεί ο Ζεεβ Στερνέλ- γιατί η Επανάσταση αποτελεί προοίμιο της Τρομοκρατίας, αλλά διότι η κατάργηση των παλιών προνομίων και η βίαιη μεταχείριση του βασιλιά και της βασίλισσας σημαίνουν το τέλος της πολιτικής τάξης που αρμόζει σε μια πολιτισμένη κοινωνία. Τόσο λοιπόν για τον Μπερκ όσο και για τον Ταιν, έναν αιώνα αργότερα, οι αντίπαλοι είναι ο Ρουσσώ, ο γιακωβινισμός και η λαϊκή κυριαρχία, διότι εγκαινιάζουν μια εποχή αναταραχής, υπονόμευσης της υφιστάμενης ιεραρχίας και εξουδετέρωσης της εκτελεστικής εξουσίας.
Σε διαφορετικά συμφραζόμενα, και σε χρόνια που η επαναστατική υπόθεση δεν βρίσκεται πια στην ημερήσια διάταξη, τουλάχιστον στην Ευρώπη, η ηχώ των αντιουτοπικών και αντιδιαφωτιστικών κηρυγμάτων των Μπερκ και Ταιν θα ενοικεί στην καταγγελία του «ολοκληρωτισμού». Τον όρο «ολοκληρωτικός» χρησιμοποιεί στα 1947 ο Έρνεστ Μπάρκερ - και αντίπαλος, τώρα, είναι ο κομμουνισμός. Η οργάνωση της αντιπαράθεσης μαζί του, ωστόσο, φαίνεται να περνά υποχρεωτικά και πάλι από τον Ρουσσώ και τον γαλλικό Διαφωτισμό. Εμβληματική μορφή του αντιουτοπικού «αντιολοκληρωτικού» ρεύματος, ο Αϊζάια Μπέρλιν θεωρεί τον Ρουσσώ και τον γιακωβινισμό προπάτορες τόσο του Λένιν και του Στάλιν όσο και του Χίτλερ. Το πρόβλημα με τον Ρουσσώ είναι η αδυναμία του να δει την ελευθερία ως ταύτιση με την εξουσία - να δει ότι ο πολίτης, εκτός από δικαιώματα, έχει και την υποχρέωση να σέβεται τους νόμους (εννοείται: όποιοι και αν είναι οι νόμοι αυτοί). Για τη γραμμή σκέψης που ακολουθεί ο Μπέρλιν, ο «ουτοπισμός», η αποδοχή δηλαδή της υπόθεσης ότι η ιστορία έχει αρχή και σκοπό κι ότι η επίτευξη του σκοπού αυτού απαιτεί τη ριζική αναδιοργάνωση της κοινωνίας, ενοχοποιείται ως υπεύθυνος για τον καταναγκασμό και τη βία που σημάδεψαν το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Μερικά χρόνια αργότερα, και στον απόηχο του ʼ68, η γαλλική εκδοχή του αντιολοκληρωτισμού θα επισημάνει τον «ολοκληρωτικό πειρασμό» της γαλλικής κοινωνίας, επιχειρώντας κι αυτή μια εκ νέου ανάγνωση της Γαλλικής Επανάστασης. «Η επανανάγνωση της Γαλλικής Επανάστασης», λέει ο Μάικλ Σκοτ Κριστόφερσον, «είναι απόλυτα θεμελιώδης σʼ αυτήν την ιστορία, και ο Φρανσουά Φυρέ (σ.σ.: συγγραφέας του «Penser la Révolution française» -«Να σκεφτούμε τη γαλλική επανάσταση»-, του 1978)) παίζει εκεί κεντρικό ρόλο. Τονίζοντας τις απαρχές του ολοκληρωτισμού στη Γαλλική Επανάσταση, βεβαιώνει ότι η ιακωβινική κουλτούρα της Γαλλικής Επανάστασης εξηγεί το θέλγητρο του κομμουνισμού στη Γαλλία στον 20ό αιώνα» (Περιοδικό Contretemps, Μάιος 2008, και «Ενθέματα» της Αυγής, 28.6.2009). Στη Γαλλία, συνεχίζει ο Κριστόφερσον, ο αντιολοκληρωτικός λόγος της δεκαετίας του 1970 δεν ασχολείται σχεδόν ποτέ με τον ναζισμό - αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στη Γερμανία και τις ΗΠΑ την ίδια εποχή.
***
Δεν είναι στις προθέσεις μου να συζητήσω την άποψη σύμφωνα με την οποία ο μαρξισμός είναι ο «αυθεντικότερος» κληρονόμος του Διαφωτισμού ή την άλλη, σύμφωνα με την οποία η Αριστερά είναι η μόνη πολιτική δύναμη που μπορεί να υπερασπιστεί την κληρονομιά αυτή, στον βαθμό που οι νέοι φιλελεύθεροι είτε την αγνοούν είτε την υπονομεύουν. Αυτό που με ενδιαφέρει να πω, στα παραπάνω συμφραζόμενα, είναι ότι ο νέος αντικομμουνισμός που σηματοδοτεί η ανανέωση της Θεωρίας των Άκρων εγείρει ζητήματα πολύ σοβαρότερα από το αν ο ΣΥΡΙΖΑ θα καταφέρει να σχηματίσει κυβέρνηση στις επόμενες εκλογές ή αν, υπό το βάρος της στρατηγικής της έντασης που υλοποιεί το ελληνικό κράτος, η Αριστερά θα αναγκαστεί σε «ιστορικό συμβιβασμό» με τη Δεξιά (το υπαινισσόταν ως σενάριο ο Μιχάλης Μητσός στα Νέα στις 29.9). Δεν είναι καν αν η ελληνική αστική τάξη θα προτιμήσει μια δικτατορία μήπως και... σωθούμε από τον φασισμό. Τόσο ο φασισμός όσο και οι δικτατορίες είναι μορφές καπιταλιστικής εξουσίας (και όχι κομμουνισμού) σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Το θέμα είναι αν η διατήρηση της καπιταλιστικής εξουσίας, στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, έχει σήμερα ως προαπαιτούμενο τη μετάβαση σε έναν κόσμο όπου η βία δεν θα είναι η μαμή, αλλά η μαμά της ιστορίας.