Ανά την ιστορία, μείζονα πολιτικά και οικονομικά σοκ έχουν πολλάκις συμβεί τον Αύγουστο, όταν οι ηγέτες πάνε διακοπές θεωρώντας πως τα παγκόσμια ζητήματα έχουν πέσει σε λήθαργο. Σκεφτείτε το ξέσπασμα του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, το Γερμανοσοβιετικό σύμφωνο το 1939, την εκτόξευση του Σπούτνικ το 1957, την ανέγερση του τείχους του Βερολίνου το 1961 και το αποτυχημένο πραξικόπημα στη Μόσχα το 1991. Ακόμη είχαμε και την αποχώρηση του δολαρίου απο τον κανόνα του χρυσού επί Νίξον το 1971, τη διεθνή κρίση χρέους στο Μεξικό το 1982, την κρίση του 1992 στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Ισοτιμιών και το σπάσιμο της φούσκας των στεγαστικών δανείων το 2007 στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Πολλά από αυτά τα σοκ συνιστούσαν γεγονότα τα οποία μέχρι πρότινος θεωρούνταν αδιανόητα. Δεν υπήρχαν ούτε στη σφαίρα του πιθανού. Τέτοιες εξελίξεις έχουν ονομαστεί «μαύροι κύκνοι» - γεγονότα ασύλληπτα μικρής πιθανότητας.
Κατʼ εμέ όμως, ο όρος «μαύρος κύκνος» θα πρέπει να αναφέρεται σε κάτι άλλο: σε ένα γεγονός το οποίο θεωρείται σχεδόν αδύνατο από εκείνους των οποίων το πλαίσιο αναφοράς είναι περιορισμένο σε χρόνο και γεωγραφική περιοχή, αλλά όχι από εκείνους που έχουν ευρύτερη θεώρηση του τι συμβαίνει σε άλλες χώρες, άλλες δεκαετίες ή ακόμη και σε άλλους αιώνες.
Η μεταφορά του μαύρου κύκνου προέρχεται από την παλιά πεποίθηση πως όλοι οι κύκνοι είναι άσπροι, πρόκειται για συμπέρασμα στο οποίο θα μπορούσε να έχει καταλήξει ο Βρετανός του 19ου αιώνα με βάση μια ζωή προσωπικής παρατήρησης συνδυασμένη με την αρχή της επαγωγής του David Hume. Όμως οι ορνιθολόγοι ήδη γνώριζαν πως οι μαύροι κύκνοι υπήρχαν στην Αυστραλία, τούς είχαν μάλιστα ανακαλύψει το 1697. Δεν θα έπρεπε να θεωρούνται λοιπόν τόσο «αδιανόητοι».
Πριν την 11η Σεπτεμβρίου 2001, κάποιοι ειδικοί προειδοποίησαν πως ξένοι τρομοκράτες ίσως επιχειρήσουν να βομβαρδίσουν αμερικανικές εγκαταστάσεις γραφείων. Εκείνοι που βρίσκονταν στην εξουσία δεν πήραν τις προειδοποιήσεις στα σοβαρά. Άλλωστε «κάτι τέτοιο δεν είχε συμβεί ποτέ μέχρι τότε». Πολλοί Αμερικανοί δεν γνώριζαν την ιστορία των τρομοκρατικών επιθέσεων σε άλλες χώρες και σε άλλες δεκαετίες.
Αντίστοιχα, μέχρι το 2006, οι περισσότεροι Αμερικανοί διαμόρφωναν την οικονομική τους συμπεριφορά υποθέτοντας πως οι ονομαστικές τιμές των ακινήτων, ακόμη και αν επιβραδυνόταν η αύξηση τους, δεν θα έπεφταν, γιατί κάτι τέτοιο δεν είχε συμβεί μέχρι τότε - όσο πίσω τούς πήγαινε η μνήμη τους. Ίσως δεν γνώριζαν οτι οι τιμές των κατοικιών είχαν σημειώσει πτώση πολλές φορές σε άλλες χώρες, αλλά και στις ΗΠΑ πριν τη δεκαετία του 1940. Περιττό να πούμε ότι, πολλοί υπερχρεωμένοι ιδιοκτήτες ακινήτων και τραπεζικά στελέχη θα είχαν λάβει πολύ διαφορετικές αποφάσεις αν νόμιζαν ότι υπήρχε μια όχι αμελητέα πιθανότητα να μειωθούν σημαντικά οι τιμές.
Από το 2005 μέχρι το 2006, οι χρηματοπιστωτικές αγορές αντιλαμβάνονταν τον κίνδυνο της αγοράς ώς αμελητέο. Αυτό ήταν φανερό κυρίως από τις εμφανώς τεκμαρτές μεταβλητότητες στους δείκτες όπως ο VIX. Εκδηλώθηκε ακόμη μέσα από ομόλογα - σκουπίδια, κρατικά σπρεντ και πολλούς άλλους οικονομικούς δείκτες. Ένας λόγος για αυτήν την ιστορικά κακή εκτίμηση κινδύνου είναι πως τα εμπορικά μοντέλα πήγαιναν μονάχα λίγα χρόνια πίσω ή στην καλύτερη περίπτωση λίγες μόνο δεκαετίες. Οι έμποροι θα έπρεπε να έχουν πάει πολύ πιο πίσω ή ακόμη καλύτερα να διαμορφώνουν τις όποιες αποφάσεις τους με βάση μια πιο εμπεριστατωμένη αξιολόγηση για το ποιους κινδύνους μπορεί να αντιμετωπίσει η παγκόσμια οικονομία.
Ξεκινώντας από τον Αύγουστο του 2007, υποτιθέμενοι μεμονωμένοι μαύροι κύκνοι ξεκίνησαν να πολλαπλασιάζονται γρήγορα. «Οι μεγάλες τράπεζες δεν χρεωκοπούν;» Kανένα σχόλιο. «Οι κυβερνήσεις των αναπτυγμένων χωρών δεν χρεωκοπούν;»
Οι μπελάδες με το χρέος στην Ελλάδα κυρίως δεν θα έπρεπε να έχουν εκπλήξει κανέναν και λιγότερο από όλους τους Βορειοευρωπαίους. Αλλά ακόμη και όταν ξέσπασε η ελληνική κρίση, οι ηγέτες στις Βρυξέλλες και στη Φραγκφούρτη απέτυχαν να αναγνωρίσουν την κοντινή συγγένειά της με την κρίση της Αργεντινής του 2001 και του 2002, την κρίση του Μεξικού το 1994 και πολλές άλλες ανά την Ιστορία, συμπεριλαμβανομένων των κρίσεων των ευρωπαϊκών χωρών.
Στις μέρες μας πια, η διάλυση της Ευρωζώνης έχει αναδειχθεί σε ένα από τα πιο πολυσυζητημένα πιθανά σοκ. Η πιθανότητα μιας ή περισσότερων χωρών να βρεθούν εκτός ευρώ, που λίγο καιρό πριν θεωρούνταν αδιανόητη, πλέον εκτιμάται πολύ πάνω από το 50%. Μια δύσκολη προσγείωση στην Κίνα και άλλες αναδυόμενες οικονομίες είναι άλλη μια πιθανότητα.
Μια κρίση πετρελαίου στη Μέση Ανατολή αποτελεί κλασικό πλέον μαύρο κύκνο. Κάθε μία από αυτές μας εκπλήσσει, το 1956, το 1973, το 1979, το 1990. Οι τιμές του πετρελαίου μπορεί να αυξηθούν για πολλούς άλλους λόγους, όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια άλλωστε. Αλλά τα πιο πιθανά σενάρια για την κρίση εν προκειμένω πηγάζουν είτε από στρατιωτικές συγκρούσεις με το Ιράν είτε την ασταθή κατάσταση κάποιας αραβικής χώρας. Η απειλή μείωσης της προσφοράς πυροδοτεί μια σημαντική αύξηση στη ζήτηση για αποθέματα πετρελαίου και κατά συνέπεια μια επίσης σημαντική αύξηση στις τιμές.
Η πιο ανησυχητική χρηματοπιστωτική απειλή είναι πως οι ήδη υπερτιμημένες αγορές ομολόγων θα σκάσουν. Θεωρητικά, ο πληθωρισμός (κυρίως ο πληθωρισμός από τις τιμες των εμπορευμάτων, όπως έγινε το 1973 ή το 1979, θα μπορούσε να προκαλέσει την κατάρρευση. Αλλά κάτι τέτοιο μοιάζει απίθανο. Η χρεωκοπία σε κάποιες χώρες του ευρώ ή η πολιτική δυσλειτουργία στις ΗΠΑ αποτελεί πολύ πιο πιθανή πυροδότηση.
Στοιχεία ακραίας δυσλειτουργίας στην πολιτική των ΗΠΑ είναι ήδη πολύ ορατά στον καθένα, έφτασαν στο ναδίρ το 2011, στη διάρκεια της κατάρρευσης του οροφής χρέους (επίσης τον Αύγουστο), το οποίο κόστισε στην Αμερική τα τρία Α στην αξιολόγηση του οίκου Standard & Poor. Θεωρητικά, ενώ πλησιάζει το «δημοσιονομικό χείλος του γκρεμού » της 1ης Ιανουαρίου 2013, οι φοβισμένοι επενδυτές θα πρέπει να αρχίσουν να ξεφορτώνονται ομόλογα. Όμως οι επενδυτές ακόμη πιστεύουν πως οι πολιτικοί, γνωρίζοντας τις ολέθριες συνέπειες που θα έχει το να πηδήξουν στο κενό, θα βρούν ξανά έναν τρόπο της τελευταίας στιγμής για να το αποφύγουν.
Ίσως οι παρατηρητές να πιστεύουν πως ένα καθαρό αποτέλεσμα στις εκλογές του Νοεμβρίου, όποιο κι αν είναι αυτό, θα βοηθήσει στην επίλυση των πραγμάτων. Ένας πραγματικός μαύρος κύκνος -μικρής πιθανότητας, αλλά αρκετά υψηλής για να τον σκεφτούμε- θα ήταν μια επανάληψη της διαφωνίας του 2000 για τις προεδρικές εκλογές. Δεν έχει υπάρξει μεταρρύθμιση από τότε ικανή να διασφαλίσει πως οι ψήφοι των πολιτών θα καταμετρηθούν ή πως ένα υπό αμφισβήτηση αποτέλεσμα δεν θα λυθεί από πολιτικούς εντεταλμένους.
Η πιο τρομακτική στη λίστα των μαύρων κύκνων είναι μια τρομοκρατική επίθεση με όπλα μαζικής καταστροφής. Υπάρχει ένα τεράστιο κενό ανάμεσα στη θεώρηση των ειδικών σε ζητήματα τρομοκρατίας, στην πιθανότητα ενός πυρηνικού γεγονότος, και στη θεώρηση της κοινής γνώμης. (Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται πως ο κίνδυνος είναι μικρότερος τώρα που ο Οσάμα Μπιν Λάντεν είναι νεκρός.)
Τελευταία στη λίστα βρίσκεται μια άνευ προηγουμένου κλιματική καταστροφή. Οι περιβαλλοντολόγοι μερικές φορές υποτιμούν τα πλεονεκτήματα των οικονομικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων όταν υποστηρίζουν πως μια πεπερασμένη παροχή πόρων πρέπει να συνεπάγεται ενδεχόμενη εξάντλησή τους. Αλλά είναι εξίσου λάθος να πιστεύουμε ότι μια πραγματική κλιματική καταστροφή δεν μπορεί να συμβεί απλά και μόνο επειδή δεν έχει συμβεί μέχρι τώρα.
Καλές διακοπές να έχετε.
Δημοσιευμένο στο Project Syndicate
(O Tζέφρι Φράνκελ είναι καθηγητής Κυβερνητικής του Χάρβαρντ και διετέλεσε οικονομικός σύμβουλος στη διάρκεια της προεδρίας Κλίντον)
Μετάφραση: Aναστασία Γιάμαλη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου