Christian Smith: Τι είναι πρόσωπο;

Τι είναι πρόσωπο; Και γιατί έχει σημασία πώς θα απαντήσουμε στην ερώτηση αυτή;

Κάθε ερμηνεία στις κοινωνικές επιστήμες έχει στο υπόβαθρό της κάποια ιδέα για το τι είναι το ανθρώπινο πρόσωπο, τι το κινητοποιεί, και τι μπορούμε να περιμένουμε από αυτό. Μερικές φορές αυτή η ιδέα είναι σαφής, αλλά τις περισσότερες φορές όχι. Και οι διαφορετικές έννοιες του προσώπου που θεωρούν οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν σημαντικές συνέπειες στον προσδιορισμό των ερωτήσεων που θα τεθούν, στην περαιτέρω επεξεργασία των χρησιμοποιούμενων εννοιών,  στη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων και στις εξηγήσεις που θα διατυπωθούν.  Δεν μπορούμε να θέσουμε το ζήτημα της προσωπικότητας σε ένα "μαύρο κουτί" και έτσι να προχωρήσουμε. Το πρόσωπο ενδιαφέρει πάντοτε. Κατά τη γνώμη μου, το πρόσωπο είναι «το συνειδητό, αντανακλαστικό, εν-σωματωμένο, αυθυπερβατικό κέντρο της υποκειμενικής εμπειρίας που εξασφαλίζει τη διαρκή ταυτότητα, την ηθική δέσμευση, και την επικοινωνία, το οποίο - ως η ικανή αιτία των δικών του υπεύθυνων ενεργειών και αλληλεπιδράσεων – ενεργοποιεί πολύπλοκες δυνατότητες για πρωτοβουλία και δια-υποκειμενικότητα, προκειμένου να αναπτύξει και να διατηρήσει το δικό του αμέθεκτο εγώ σε σχέσεις αγάπης με άλλα προσωπικά εγώ όπως και με τον απρόσωπο κόσμο. "

Τα πρόσωπα είναι έτσι κέντρα με σκοπό. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε έχει συνέπειες για τον τρόπο που κάνουμε κοινωνιολογία ή επιστήμη γενικότερα. Διαφορετικές απόψεις για την ανθρώπινη προσωπικότητα θα οδηγήσουν σε διαφορετικά επιστημονικά ενδιαφέροντα, διαφορετικές επαγγελματικές και ηθικές ευαισθησίες, διαφορετικά θεωρητικά «παραδείγματα» εξήγησης και, εν τέλει, διαφορετικά οράματα για το τι συνιστά μία «καλή» ανθρώπινη ύπαρξη  το οποίο η επιστήμη θα έπρεπε να υπηρετεί. Με αυτή την έννοια, η επιστήμη δεν είναι ποτέ αυτόνομη ή διαχωρισμένη από τα βασικά ερωτήματα των ανθρωπίνων προσωπικών όντων, υπάρξεων και ενδιαφερόντων. Ως εκ τούτου, εάν το όραμά μας για την ανθρώπινη προσωπικότητα είναι λάθος, διατρέχουμε τον κίνδυνο να χρησιμοποιήσουμε την επιστήμη για την επίτευξη προβληματικών ακόμα και καταστροφικών πραγμάτων. Η καλή επιστήμη πρέπει τελικά να οικοδομείται πάνω σε μια καλή κατανόηση της ανθρώπινης προσωπικότητας.

Υποστηρίζετε ότι η καθιερωμένη κοινωνιολογική άποψη για το ανθρώπινο πρόσωπο δεν είναι ικανοποιητική και ότι οι κοινωνιολόγοι γενικά δεν περιλαμβάνουν στις μεθόδους τους την πληρότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Τους περιγράφετε σα να ζουν ένα είδος «σχιζοφρένειας» αφού πιστεύουν σθεναρά στα ανθρώπινα δικαιώματα και αξιοπρέπεια αλλά την ίδια ώρα αρνούνται κάθε είδος επαφής με τις σχετικές ηθικές δεσμεύσεις. Τι είναι αυτό που τους λείπει;

Πολλές, αν όχι οι περισσότερες, κοινωνιολογικές θεωρίες έχουν ως υπόβαθρο μία καχεκτική (μερική)  αντίληψη για το πρόσωπο που τροφοδοτεί μοντέλα που είναι γενικώς υπεραπλουστευτικά.  Τα πρόσωπα κατανοούνται είτε ως λογικά όντα που στοχεύουν στη μεγιστοποίηση της ανταμοιβής, είτε ως συμβιβασμένοι οπαδοί κανόνων, είτε ως αναζητητές νοήματος είτε ως μηχανές γενετικής αναπαραγωγής είτε ως οτιδήποτε άλλο.  Συνήθως τέτοιες θεωρήσεις είναι μονοδιάστατες και απλουστευτικές. Αποτυγχάνουν ακόμη και να ξεκινήσουν μία απεικόνιση της πολυπλοκότητας και του πλούτου της προσωπικής ζωής ενός ανθρώπου.  Εν τω μεταξύ, οι κοινωνιολόγοι προσεγγίζουν τη δική τους προσωπική ζωή συχνά με μία πολύ διαφορετική εικόνα για την ανθρωπότητα στο μυαλό τους.  Αυτό σημαίνει ότι η επιστήμη δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Νομίζω ότι αυτό τις περισσότερες φορές δεν ξεκινά από τις ανάγκες τις πραγματικής επιστήμης αλλά από ένα είδος ανασφαλούς επιστημονισμού. Η πραγματική επιστήμη τελικά ενδιαφέρεται να γνωρίσει τι υπάρχει στην πραγματικότητα και πώς αυτό λειτουργεί, οσοδήποτε πολύπλοκο και αν αυτό αποδειχθεί ότι είναι. Ο επιστημονισμός, ειδικά στις κοινωνικές επιστήμες, στοχεύει κυρίως να μιμηθεί την επιστήμη μιάς εντελώς διαφορετικής σφαίρας της πραγματικότητας, όπως για παράδειγμα τη φυσική, κάτι το οποίο δεν οδηγεί πουθενά.

Στο μοντέλο σας, είναι αδύνατο να μιλήσουμε με νόημα για το ανθρώπινο πρόσωπο χωρίς αναφορά στο ρόλο της αγάπης στην ανθρώπινη προσωπικότητα. Πώς η αγάπη (και τα παράγωγά της όπως ο αλτρουισμός) προσαρμόζονται στη θεώρησή σας για το ανθρώπινο πρόσωπο;

Ως οπαδός του κριτικού ρεαλισμού, πιστεύω ότι η φύση του αντικειμένου πρέπει να καθορίζει το πώς αυτό θα μελετηθεί.  Δεν πρέπει να μεταφέρουμε ένα δεδομένο μοντέλο για το τι πρέπει να είναι η «επιστήμη» σε αυτό που μελετούμε και να το επιβάλλουμε από έξω.  Έτσι, αν αποδειχθεί ότι η αγάπη, που μπορούμε να την ορίσουμε  ως την αυτο-ανάλωση για το αληθινό καλό των άλλων, είναι ένα ουσιώδες και μη-αναγώγιμο μέρος της ανθρώπινης ζωής – όπως προτείνει η περί προσώπου θεωρία μου – τότε απλά η επιστήμη πρέπει να πάρει την αγάπη στα σοβαρά. Εάν αποδειχθεί ότι οι θεωρίες και οι μέθοδοί μου δεν είναι καλές σε αυτό, τότε αυτές είναι που σφάλλουν και σίγουρα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί η αποτυχία τους για να αγνοήσουμε τον κεντρικό χαρακτήρα της αγάπης στην κατανόηση της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής, ανάπτυξης και εμπειρίας.

Πώς η θεωρία σας για έναν «περσοναλισμό κριτικού ρεαλιστή» αποφεύγει τα συγκεκριμένα λάθη που εντοπίζετε στην προσπάθεια του θετικισμού και του σχετικισμού να κατανοήσουν την ανθρώπινη φύση;

Ο θετικιστικός εμπειρισμός δεν μπορεί να κατανοήσει τα ανθρώπινα πρόσωπα, αφού κάποια από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας δεν είναι άμεσα παρατηρήσιμα και δεν μπορούν να στοιχειοθετήσουν μία νομοθετική κάλυψη της ανθρώπινης ζωής. Ο μεταμοντέρνος σχετικισμός ισοδύναμα αντιλαμβάνεται λανθασμένα την προσωπικότητα αρνούμενος ότι η ανθρώπινη φύση εμπεριέχει κάποια χαρακτηριστικά, δυνατότητες και τάσεις που κληρονομούνται στη φύση του κάθε ανθρώπινου όντος, τα οποία έχουμε το δικαίωμα να ονομάσουμε ανθρώπινη φύση. Η μεταμοντέρνα τάση είναι να υποθέτουμε ότι η ανθρώπινη φύση τελικά κατασκευάζεται με τη γλώσσα και την ομιλία και επομένως είναι ρευστή, μεταβλητή και απείρως ανοιχτή. Αντίθετα, ο κριτικός ρεαλισμός βλέπει την πραγματικότητα δοσμένη σε σημαντικό βαθμό από τη φύση των πραγμάτων, δομημένη, πολύπλοκη και συχνά αναδυόμενη.  Αυτό σημαίνει ότι η ανθρώπινη φύση μπορεί και υπάρχει ανεξάρτητα από τις νοητικές αναπαραστάσεις μας για αυτή, ότι δεν μπορεί να κατανοηθεί με αναγωγιστικούς όρους και ότι η επιστήμη αφορά στην καλύτερη κατανόηση της ανθρώπινης οντολογίας και τους τρόπους που πολύπλοκες ανθρώπινες δυνατότητες και ενέργειες λειτουργούν σε διάφορα πλαίσια για να παράγουν δράσεις και κοινωνικές δομές με σημασία.

Είπατε σε μία πρόσφατη συνέντευξή σας (στον Ken Myers) ότι «η επιστήμη βασίζεται στο πρόσωπο» με έναν τρόπο που η καθιερωμένη θετικιστική/αντικειμενική προσέγγιση της επιστήμης δεν μπορεί να κατανοήσει. Τι σημαίνει αυτό;

Στην καθιερωμένη προσέγγιση, έχουν γίνει αποδεκτά τα δόγματα του επιστημονισμού που μας λένε ότι για να κάνουμε καλή επιστήμη χρειάζεται να απεκδυθούμε τις περισσότερες από τις ανθρώπινες ιδαιτερότητές μας, ότι πρέπει να γίνουμε «αντικειμενικοί», να παραθεωρήσουμε τις προσωπικές ιδαιτερότητές μας στην απόκτηση της γνώσης, κατά κάποιον τρόπο να υπερβούμε την ανθρώπινη συνθήκη με τους ιστορικούς και πολιτισμικούς περιορισμούς που υφιστάμεθα και με το γεγονός ότι γνωρίζουμε υποκειμενικά έχοντας συγκεκριμένα ενδιαφέροντα και δεσμεύσεις και να μας αποθαρρύνει από τους συνήθεις τρόπους κατανόησης.  Στην πραγματικότητα, ισχύει ακριβώς το αντίθετο όπως ο μεγάλος φιλόσοφος της επιστήμης Michael Polanyi έδειξε με επιμονή. Τα καλύτερα της επιστήμης βασίζονται ακριβώς στην προσωπική ανθρώπινη γνώση, στην προσωπική δέσμευση για την αλήθεια πάνω από την επιτυχία της καρριέρας, σε μία βαθιά προσωπική εμπλοκή στη διαδικασία της έρευνας, στις αφανείς ή διαισθητικές ενοράσεις, στη δημιουργικότητα που δεν μπορεί να συστηματοποιηθεί, στην αναγνώριση της ομορφιάς και του σχεδίου της πραγματικότητας. Η καλή επιστήμη ποτέ δεν περιορίζει τα πρόσωπο ή την προσωπικότητα  υπό την απειλή της «αντικειμενικότητας» ή της «παγκοσμιότητας». Η καλή επιστήμη έχει πάντοτε τις ρίζες της και αναπτύσσεται σε μιά βαθιά προσωπική δίψα, γνώση και αγάπη για τον κόσμο και την αλήθεια.

Τι εννοείτε όταν λετε ότι η ανθρώπινη προσωπικότητα είναι μη αναγώγιμα «αναδυόμενη»;

Η ανάδυση σημαίνει ότι η πραγματικότητα υπάρχει και λειτουργεί σε πολλαπλά «επίπεδα» του είναι, κάθε ένα από τα οποία είναι πλήρως οντολογικά εξαρτώμενο από τις αλληλεπιδράσεις των μερών των κατωτέρων επιπέδων, αλλά την ίδια στιγμή διαμέσου της ανάδυσης αποκτά  ιδιότητες, χαρακτηριστικά, ιδιαιτερότητες και δυνατότητες που δεν υπάρχουν στα κατώτερα επίπεδα. Ουσιαστικά, νέα χαρακτηριστικά της πραγματικότητας εμφανίζονται στα υψηλά επίπεδά της που δεν μπορούν πλήρως να βρεθούν και κατά συνέπεια να εξηγηθούν με αναφορές στα κατώτερα επίπεδα της πραγματικότητας από τα οποία δημιουργήθηκαν.  Επομένως, ο αναγωγισμός αποτυγχάνει. Η προσωπικότητα είναι αναδυόμενη κατά αυτό τον τρόπο. Εξαρτάται συνολικά από τα μέρη από τα οποία αναδύεται – σώμα, μυαλό,  νευρικά σήματα, υλικά και κοινωνικά περιβάλλοντα, κλπ. – αλλά, αφού είναι αναδυόμενη, δεν μπορεί να κατανοηθεί ή εξηγηθεί με αναγωγιστικούς συλλογισμούς όπως στον αναγωγιστικό υλισμό. Η προσωπικότητα είναι με αυτή την έννοια sui generis. Αυτό το είδος της σκέψης και της γλώσσας μπορεί να μην αρέσει σε ορισμένες θεωρήσεις της επιστήμης. Αλλά αυτό είναι πρόβλημα αυτών των θεωρήσεων και δεν έχει να κάνει με το τι είναι η προσωπικότητα την πραγματικότητα.

Τελικά, αν συμφωνήσουμε μαζί σου ότι η προσωπικότητα και μαζί με αυτή η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αναδύονται από τις σχέσεις του εαυτού με το κοινωνικό του πλαίσιο, αυτό δεν υπονοεί ότι η υπερβολική έμφαση του πολιτισμού μας στα πρόσωπα ως άτομα που φέρουν δικαιώματα (σε διάκριση με τα μέλη της κοινωνίας που έχουν υπευθυνότητες) είναι τεχνητή και πιθανώς καταστροφική για την ίδια την ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Αν είναι έτσι, μπορουν οι κοινωνικές επιστήμες  να μας βοηθήσουν να ξαναβρούμε την κοινωνική τάξη στην πλουραλιστική και φιλελεύθερη δημοκρατία μας

Η προσωπικότητα δεν είναι πλήρως εξαρτώμενη από τα κοινωνικά πλαίσια. Το κοινωνικό είναι μόνο ένα μέρος της εικόνας, δρώντας, με την από πάνω προς τα κάτω αιτιολόγηση, από το υψηλότερο επίπεδο στα προσωπικά όντα από τα οποία όμως δημιουργείται, ξανά διαμέσου της ανάδυσης. Η προσωπικότητα είναι θεμελιωδώς ριζωμένη και αναδύεται από τα ανθρώπινα σώματα με τις δοσμένες οντολογικές εκλεκτικότητες  , δυνατότητες και τάσεις. Στο βιβλίο μου, υποστηρίζω ότι ένα από τα ανεξάλειπτα χαρακτηριστικά της αναδυόμενης προσωπικότητας είναι η αξιοπρέπεια. Η οποία δεν είναι κοινωνικά κατασκευασμένη από το θετικό δίκαιο ή το κοινωνικό συμβόλαιο. Είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη προσωπικότητα. Αφού, σύμφωνα με τον κριτικό ρεαλισμό, όλη η ανθρώπινη γνώση συμπεριλαμβανομένης και της αυτογνωσίας, είναι επισφαλής, διαφορετικές κουλτούρες λιγότερο ή περισσότερο αναγνωρίζουν και σέβονται τη φυσική αξιοπρέπεια της προσωπικότητας. Διαφορετικές θεωρίες συνεπώς μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο διαφωτιστικές ή παραπλανητικές για την πραγματικότητα. Η δυτική φιλελεύθερη παράδοση δίνει σχετικά ισχυρή έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά αυτό συχνά έχει το κόστος της παράβλεψης της αλληλοεξαρτώμενης και ισχυρά κοινωνικής φύσης της ανθρώπινης προσωπικότητας στην οποία βασίζονται τα εκπηγάζοντα από την ανθρώπινη αξιοπρέπεια δικαιώματα. Ελπίζω ότι το μοντέλο της ανθρώπινης προσωπικότητας περιγράφει ακριβέστερα την πραγματικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης με ένα τρόπο που εξασφαλίζει μία ισχυρή αιτιολόγηση ύπαρξης της αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων, η οποία δεν βασίζεται εν τέλει σε μία αντίληψη των προσώπων ως αυτονομημένες ατομικότητες που δεν μπορούν να κάνουν πολύ περισσότερα από να επιμένουν στην διεκδίκηση «αρνητικών ελευθεριών», του να μην παρεμβαίνουν δηλαδή άλλα άτομα στις επιθυμίες τους.

Notre Dame sociologist Christian Smith recently spoke with Big Questions Online (Ron Dreher) about his new book What Is A Person?

Αντιφωνικές ευχαριστίες στον Βασίλη Κωνσταντούδη και τον Άρη Αλέστα για την μετάφραση.

πηγή: Aντίφωνο