Κρυφτό με το ασυνείδητο

Λαλίνα Φαφούτη

Μέρα μπαίνει μέρα βγαίνει περιστοιχιζόμαστε από χιλιάδες αντικείμενα που τα θεωρούμε «τετριμμένα». Είναι όμως έτσι; ΄Η μήπως καθένα από αυτά έχει τη δική του «εγγραφή» στο ασυνείδητό μας και μας επηρεάζει με τρόπο τέτοιον που ούτε θα φανταζόμασταν;

1. Το έργο του Γκρέισον Πέρι «Υμνος στις σκιές» που είναι εμπνευσμένο από ένα παραμύθι του Αντερσεν. Ψυχαναλυτικά η σκιά αντιπροσωπεύει το alter ego μας, μια σκοτεινή πλευρά που όλοι κρύβουμε μέσα μας 2. Μια επισκέπτρια μπροστά στο έργο του Γιόζεφ Κόσουτ «Ο.&Α. /FΙD! (Τo Ι.Κ. and G.F.)», το οποίο έχει δημιουργηθεί για το Μουσείο Φρόιντ της Βιέννης. Αναμειγνύει μια σελίδα από την «Ερμηνεία των ονείρων» και την είσοδο του μουσείου, το οποίο ήταν το σπίτι του Φρόιντ 8

Εδώ και περίπου έναν αιώνα, πολύ πριν από την έλευση των εγκεφαλικών τομογράφων, η ψυχανάλυση προσπαθεί να διερευνήσει το ανθρώπινο μυαλό, να φέρει στην επιφάνεια τις ασυνείδητες και πιο ενδόμυχες σκέψεις μας και να εντοπίσει τον τρόπο με τον οποίο επιδρούν στην ψυχική μας λειτουργία. Παρά την τόσο μακρά ιστορία της εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να αποτελεί για τους περισσότερους από εμάς τομέα αρκετά «σκοτεινό»- όπως άλλωστε και αυτό που συνηθίζουμε να ονομάζουμε ψυχή. Λίγο φως σε αυτό το σκοτάδι επιχειρεί να ρίξει μια πρωτότυπη έκθεση που παρουσιάζεται ως τον ερχόμενο Απρίλιο στο Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου, με τίτλο «Ψυχανάλυση: το ασυνείδητο στην καθημερινή ζωή».

«Εξετάζουμε την ψυχανάλυση σε σχέση με το ασυνείδητο στην καθημερινή ζωή. Οχι ως θεραπεία ή σε σχέση με κάποια συγκεκριμένη ψυχική κατάσταση, αλλά σαν μια πτυχή του τρόπου με τον οποίο μιλάμε για το μυαλό μας και αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» η Κατερίνα Αλμπάνο, επιμελήτρια της έκθεσης και ερευνήτρια του Κέντρου Καινοτομίας της Σχολής Τεχνών και Ντιζάιν Σεντ Μάρτινς: «Θελήσαμε να τη συνδέσουμε με την καθημερινότητα για να δείξουμε πράγματα που επηρεάζουν όλους μας».

Η όλη οργάνωση, όπως εξηγεί, έχει ως «στόχο» τον επισκέπτη και τον τρόπο με τον οποίο αυτός αντιλαμβάνεται τα εκθέματα. Για την επίτευξή του η κυρία Αλμπάνο σε συνεργασία με ειδικούς της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας έχει επιστρατεύσει υλικό από τα ιστορικά αρχεία του Σίγκμουντ Φρόιντ και άλλων σημαντικών ψυχαναλυτών, σύγχρονα έργα τέχνης, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι διαδραστικά και έχουν δημιουργηθεί ειδικά για την έκθεση, αλλά και- κάτι ασυνήθιστο για μια έκθεση σχετική με την ψυχανάλυση- πολλά αντικείμενα. «Ενας επιπλέον λόγος για τον οποίον επέλεξα να συμπεριλάβω “ψυχαναλυτικά” αντικείμενα ήταν για να τοποθετήσω καλύτερα την έκθεση μέσα στο περιβάλλον της, το Μουσείο Επιστημών, το οποίο είναι ένα μουσείο που εστιάζεται στον υλικό πολιτισμό» προσθέτει. «Τόσο τα αντικείμενα όσο και τα έργα τέχνης έχουν ως στόχο να “πυροδοτήσουν” μιαν αντίδραση στον επισκέπτη».

Παιχνίδια της μνήμης Η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερις βασικές ενότητες που εξετάζουν το θέμα από διαφορετική πλευρά. Καθεμιά από αυτές συνοδεύεται με ηχογραφημένη «ξενάγηση» από ψυχαναλυτές οι οποίοι μυούν τον επισκέπτη στο νόημά της. Το «Γραφείο του Φρόιντ» είναι αφιερωμένο στον «πατέρα» της ψυχανάλυσης. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ορισμένα αντικείμενα από την προσωπική συλλογή αρχαιοτήτων του και ένα έργο του Αρνολντ Ντρέιμπλατ, το «Wunderblock». Το «Μαγικό σημειωματάριο» ήταν ένα παιχνίδι στο οποίο μπορούσε κανείς να γράψει ή να σχεδιάσει κάτι και στη συνέχεια να το εξαφανίσει, αφήνοντας πίσω μόνο τα ίχνη του. Ο Φρόιντ παρομοίαζε με αυτό τη λειτουργία της μνήμης. Συνδυάζοντας την τέχνη με την επιστήμη ο καλλιτέχνης έχει δημιουργήσει ένα ψηφιακό «τραπέζι» στο οποίο ο επισκέπτης παρακολουθεί το δοκίμιο του Φρόιντ και άλλα κείμενα και εικόνες να εξαφανίζονται ή να αλληλοεπικαλύπτονται, «ενώνοντας» τις θεωρίες του αυστριακού ψυχιάτρου με τα ευρήματα της σύγχρονης νευροεπιστήμης. Οι σχέσεις της ψυχανάλυσης με τη νευροεπιστήμη διερευνώνται διεξοδικότερα σε μια άλλη υποενότητα της έκθεσης. Πλαισιώνονται από μια ηχογραφημένη εισαγωγή από τη Μέρι Τάργκετ, καθηγήτρια της Ψυχανάλυσης στο University College του Λονδίνου, και το «Do we understand ourselves?», ένα ψηφιακό έργο του Κρίστιαν Ντε Λα Ρίβα που απεικονίζει τα «ίχνη» των πρώτων εμπειριών μας στον σχηματισμό του εγκεφάλου και έχει δημιουργηθεί ειδικά για την έκθεση.

Η ενότητα «Παιχνίδι» παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίον τα παιδιά εκφράζουν στα παιχνίδια τους τούς συνειρμούς και τις προβολές που ένας ενήλικος θα εξέφραζε στη συζήτηση με τον ψυχαναλυτή. Εκτός από τα παιχνίδια που έχει χρησιμοποιήσει στις συνεδρίες της η διάσημη παιδοψυχαναλύτρια Μπέτι Τζόζεφ , τα οποία εκτίθενται πρώτη φορά, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει- επίσης πρώτη φορά από το 1941- τις ζωγραφιές του μικρού «Ρίτσαρντ», ενός διάσημου ασθενούς της πρωτοπόρου τής παιδικής ψυχανάλυσης Μέλανι Κλάιν.

Το «Ανοίκειο»- όρος που επινοήθηκε από τον ίδιο τον Φρόιντκαλεί τον επισκέπτη να «βιώσει» και να αναλύσει το απόκοσμο και μάλλον τρομακτικό συναίσθημα που προκαλείται όταν κάτι το οποίο μάς είναι οικείο ξαφνικά μάς φαίνεται ξένο και αλλόκοτο. Αυτό γίνεται μέσα από δύο διαδραστικά έργα τέχνης με τρισδιάστατες προσομοιώσεις και ψηφιακές βιντεοκάμερες που δημιουργήθηκαν ειδικά για την έκθεση. Τα αντικείμενα Η ενότητα που αφορά τις «Σχέσεις των αντικειμένων» χωρίζεται σε δύο υποενότητες. Η μία διερευνά την «Εκπλήρωση των ευχών», παρου σιάζοντας αναθήματα και τατουάζ από τη συλλογή του Μουσείου Επιστημών, συνοδευόμενα με μια διάλεξη γύρω από τις ελπίδες και τους φόβους που μπορεί να έχουμε σε σχέση με το σώμα μας, την υγεία και την ασθένεια.

Η δεύτερη, η οποία επίσης βασίζεται στη συλλογή του μουσείου, είναι αφιερωμένη στην «Καθημερινότητα». «Είναι γεμάτη καθημερινά αντικείμενα,από παπούτσια έως σύριγγες και σκουπίδια,που μπορούν να δημιουργήσουν πολλούς και διαφορετικούς συνειρμούς» αναφέρει η κυρία Αλμπάνο. «Κάποια μπορεί να είναι φοβικά,άλλα να συνδέονται με μια νοσταλγία,μια επιθυμία,ένα φετίχ, όλα μπορούν να έχουν πολλά και διαφορετικά υποσυνείδητα νοήματα».

Το διαφορετικό νόημα που μπορεί να έχει η θέα του ίδιου αντικειμένου στο ασυνείδητο του καθενός από εμάς είναι ίσως το βασικό μήνυμα που θα πρέπει να συγκρατήσει κανείς για να «καταλάβει» σωστά αυτήν την υποενότητα. «Αυτό το οποίο πρέπει να καταστεί σαφές εξαρχής είναι ότι ο ψυχαναλυτής δεν ενδιαφέρεται τόσο για το συνειδητό όσο για το ασυνείδητο νόημα» τονίζει μιλώντας στο «Βήμα» ο Ντόναλντ Κάμπελ , πρώην πρόεδρος της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και γενικός γραμματέας της Διεθνούς Εταιρείας Ψυχανάλυσης, ο οποίος παρουσιάζει τη σχετική ηχογραφημένη «εισαγωγή» για τους επισκέπτες. «Αυτό σημαίνει ότι ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη συγκεκριμένη άποψη του κάθε ανθρώπου,τους συνειρμούς και τις φαντασιώσεις του σε σχέση με κάθε αντικείμενο».

Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά που επηρεάζουν το ασυνείδητό μας, προσθέτει ο ειδικός, ο οποίος ασχολείται με την ψυχανάλυση παιδιών, εφήβων και ενηλίκων, είναι το σχήμα και η λειτουργία του κάθε αντικειμένου. Παρ΄ ότι όμως αυτά είναι συγκεκριμένα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για «γενικό» ασυνείδητο νόημα. «Συχνά μάλιστα θα δείτε ότι στο ασυνείδητο ίσως να υπάρχει μια αντίδραση στα γενικά νοήματα που μπορεί να έχουν τα αντικείμενα, εξαιτίας του άγχους που προκαλεί η θέα τους» υπογραμμίζει, φέρνοντας ως παράδειγμα μια έφηβη ασθενή του η οποία απεχθανόταν το θέαμα της εντελώς «αθώας» για τους υπόλοιπους ανθρώπους γυναικείας τσάντας επειδή την είχε συνδέσει με τις αλλαγές που συντελούνταν στο σώμα της και τη φόβιζαν. Ειδικά για τους αναγνώστες του «Βήματος» ο Ντόναλντ Κάμπελ προσφέρει μία ξενάγηση στο πιθανό ψυχαναλυτικό νόημα επτά καθημερινών αντικειμένων.

iPHONE

Μοναξιά και ναρκισσισμός  «Το iΡhone είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον επειδή το σχήμα του δεν υποδηλώνει πολλά για τη λειτουργία του.

Μπορεί να συνδεθεί με το παλαιότερο “Μαγικό σημειωματάριο”, το παιχνίδι στο οποίο αναφέρεται και ο Φρόιντ- μια οθόνη όπου μπορείς να γράψεις κάτι και να το σβήσεις αμέσως.Προφανώς μπορεί επίσης να συνδεθεί με το τηλέφωνο,αλλά και, επειδή είναι επίπεδο,με την καρτ ποστάλ.Διαφέρει όμως από την τελευταία γιατί εδώ δεν υπάρχει αναμονή, δεν υπάρχει καθυστέρηση στην ικανοποίηση της επαφής.Υποσυνείδητα μπορεί να συνδεθεί με το άγχος του χωρισμού,με τον πανικό της μοναξιάς αλλά και με τη ναρκισσιστική ικανοποίηση,όταν,π.χ., κάποιος στέλνει συνεχώς τις φωτογραφίες του».

ΣΠΟΡ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ

Γόητρο, σεξ, ελευθερία «Στο πιο πρακτικό επίπεδο ένα σπορ αυτοκίνητο είναι ένα όχημα που μας μεταφέρει από ένα μέρος σε ένα άλλο.Στο συμβολικό,ασυνείδητο επίπεδο μπορεί όμως να έχει πολλά διαφορετικά νοήματα.Για έναν άνθρωπο μπορεί να συμβολίζει το κύρος και την κοινωνική θέση,για κάποιον άλλον μπορεί να αντιπροσωπεύει την ελευθερία,για κάποιον τρίτο μπορεί να αντιπροσωπεύει ένα συναρπαστικό ταξίδι μέσα στη ζωή ενώ ένας άλλος μπορεί να νιώθει ότι ενισχύει τη σεξουαλικότητά του».

ΜΑΣΚΑ

Προστασία και καψώνια «Εδώ οι ασυνείδητες αντιδράσεις μπορεί να είναι πολύ ενδιαφέρουσες.Συνειδητά η μάσκα προστατεύει από κάποιον ιό.Οι διαφόρων ειδών μάσκες σε πολλούς πολιτισμούς λειτουργούν με παρόμοιο τρόπο ως προστασία,προστασία του εαυτού.Αν και στο συνειδητό επίπεδο η χειρουργική μάσκα έχει συγκεκριμένη χρήση,την προστασία από τα μικρόβια,η ασυνείδητη διάστασή της μπορεί να είναι ότι επίσης προστατεύει κανείς τον εαυτό του με το να κρύβεται ή με το να φοβίζει τους άλλους,όπως τα παιδιά που διαλέγουν τις Απόκριες μια τρομακτική μάσκα για να τρομάξουν τους μεγάλους».

ΠΑΥΣΙΠΟΝΑ

Το κυνήγι της ηδονής «Από την ψυχαναλυτική σκοπιά τα παυσίπονα σχετίζονται με την αρχή της ηδονής,όταν η ζωή μας κυριαρχείται από την αναζήτηση της ηδονής και τη διατήρησή της και προσπαθούμε να αποφύγουμε τη μη ηδονή.Τα παυσίπονα σαφώς στο συνειδητό επίπεδο προσφέρουν ένα αντίδοτο στη μη ηδονή,στον πόνο.Στο ασυνείδητο ίσως ξυπνούν βαθύτερες αγωνίες σχετικές με περισσότερο υπαρξιακές μη ηδονές,μια βαθύτερη δυστυχία για τον εαυτό μας.

Τα αντικαταθλιπτικά είναι ένα παρόμοιο παράδειγμα.

Νομίζω ότι ασυνείδητα οι άνθρωποι που εθίζονται στα αντικαταθλιπτικά παγιδεύονται συχνά στη φαντασίωση ότι χρειάζονται κάτι έξω από αυτούς για να δημιουργηθεί η ηδονή, δεν μπορούν να τη βρουν, να την αναπτύξουν στον εαυτό τους».

ΛΕΠΙΔΑ

Πρωτόγονος φόβος, βρικόλακες «Πρόκειται για ένα σύμβολο ψυχολογικά πολύ ισχυρό, γιατί συνδέεται με το κόψιμο, την επιθετικότητα και το πρώτο όπλο που διαθέτουμε, τα δόντια μας. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ταινίες τρόμου χρησιμοποιούν συνήθως το κόψιμο και όχι τον πυροβολισμό, ούτε ότι οι ταινίες με βρικόλακες είναι τόσο δημοφιλείς. Ο πιο πρωτόγονος φόβος μας είναι το σπάσιμο του φράγματος του ανθρώπινου σώματος, το άνοιγμα του δέρματος. Αφορά την ένωση δύο αντιφατικών πραγματικοτήτων, του εσωτερικού και του εξωτερικού. Κανονικά το εσωτερικό είναι διαχωρισμένο από το εξωτερικό.

Οταν όμως κόβεις κάποιον, το εσωτερικό βγαίνει έξω, βλέπεις αίμα, όργανα που κανονικά είναι κρυμμένα. Στις ταινίες όταν τελικά ο βρικόλακας σκοτώνεται έχουμε έναν θρίαμβο έναντι αυτού του φόβου».

ΚΡΑΓΙΟΝ

Επιθετικότητα, σεξουαλικότητα «Το κραγιόν συνδέεται με την επιθετικότητα και τη σεξουαλικότητα. Εχει φαλλικό σχήμα ενώ το χρώμα του είναι συχνά κόκκινο, το οποίο μπορεί να αντιπροσωπεύει την υγεία, αλλά και κάτι πιο επικίνδυνο, το στόμα του βαμπίρ- στο μακιγιάζ το “λουκ βαμπ” δημιουργεί ένα στυλ “επικίνδυνης” γυναίκας. Επίσης έχει σχέση με όσα λέμε για τη μάσκα και την προστασία. Ολα αυτά συνδέονται με την αυτοσυντήρηση. Κάποιος που δείχνει υγιής δημιουργεί την εντύπωση ότι θα κάνει καλύτερα μωρά και θα διαιωνίσει το είδος.

Εναν ψυχαναλυτή πάντως θα τον ενδιέφεραν περισσότερο οι διαταραχές- η απέχθεια, π.χ., μιας γυναίκας προς το κραγιόν θα μπορούσε να σημαίνει άγχη σχετικά με τη σεξουαλικότητα ή την επιθετικότητα».

ΓΟΒΕΣ ΣΤΙΛΕΤΟ

Η «φαλλική» γυναίκα «Είναι ένα σύμβολο που χρησιμοποιείται έντονα στην πορνογραφία και συχνά,σε άνδρες ασθενείς που έχω δει,συνδέεται με τη “φαλλική γυναίκα”, τη γυναίκα που εξουσιάζει,της οποίας μια έκφραση είναι η dominatrix.Για τις γυναίκες δεν υπάρχει γενικό συμπέρασμα,εκτός αν έχουν κάποια ανησυχία με τα παπούτσια,κάτι το οποίο παρατηρείται αρκετά συχνά.Οπωσδήποτε στο συνειδητό επίπεδο τα ψηλά τακούνια κάνουν τις γυναίκες να νιώθουν πιο ψηλές,πιο κομψές,πιο ισχυρές.Από την άλλη εμποδίζουν το βάδισμά τους,οπότε υπάρχει μια αναστολή.Η λειτουργία εδώ είναι πολύ αντιφατική.Τα τακούνια μπορεί επίσης να γίνονται αντιληπτά ως όπλο,κάτι το οποίο μάς οδηγεί και πάλι στη φαλλική γυναίκα».

πηγή: http://www.tovima.gr/science/psychology-sociology/article/?aid=371361 , 05/12/2010