Οι βάρβαροι άνθρωποι και η ατίμωση της Γης

Κώστας Ανδρουλιδάκης

«Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα

κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο

τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα

                            και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο»

                        Νίκος Γκάτσος, Ο εφιάλτης της Περσεφόνης

Το θαυμαστό ποίημα του Γκάτσου περιγράφει καίρια την κατάσταση. Εικόνες ήδη πολύ οικείες: δίπλα σε πανέμορφες ακτές, κολοσσιαία πρατήρια καυσίμων* στα νησιά μας, παντού χτισμένες βίλες και ξενοδοχειακά συγκροτήματα* πολλοί τόποι διακοπών έχουν μεταμορφωθεί σε απαίσιες περιοχές αποκλειστικής τουριστικής εκμετάλλευσης και γίνονται – κατά τον θαυμάσιο στίχο του Τ. Σ. Έλιοτ – εφιαλτικές «ανύπαρχτες πολιτείες»* με αφορμή (ή μήπως  με πρόφαση;) τους Ολυμπιακούς αγώνες – οι οποίοι εντούτοις δεν είναι, εντέλει, παρά ένα, διόλου αθώο, φαντασμαγορικό πανηγύρι διαρκείας δύο εβδομάδων -  σε  πολλές πόλεις μας, τερατώδεις πολεοδομικές παρεμβάσεις (ανισόπεδες γέφυρες που άλλαξαν εντελώς την εικόνα μεγάλων περιοχών, τεράστια γήπεδα, «παλάτια» της άρσης βαρών και όποιου άλλου αθλήματος)*  οι δρόμοι, σε πόλεις και χωριά, κατακλυσμένοι με ογκώδη αυτοκίνητα (αλήθεια, ποιοι χρειάζονται όλα αυτά τα υπερμεγέθη «4Χ4»); Και ως προς τους ανυπόφορους θορύβους, τι θα έλεγε σήμερα ο Σοπενχάουερ (έχει γράψει μια ειδική θρηνωδία (!) για τη μάστιγα αυτή – «Για τον θόρυβο και τη φασαρία»); Κι αν αναφερθούμε, εκτός από το φυσικό, και στο ιστορικό περιβάλλον, ποια εικόνα παρουσιάζεται στα μάτια μας; Πολύ συχνά, ανατριχιαστική έλλειψη σεβασμού για ιστορικά μνημεία, ανεξάρτητα από το αν έχουν ανακηρυχθεί σε «διατηρητέα» ή όχι. Ένα μόνο δείγμα της έλλειψης τέτοιου σεβασμού (εξ όνυχος) αποτελεί η συνεχής μετονομασία οδών στην χώρα μας: σε κεντρικές αρτηρίες, αλλά και σε νοσοκομεία ή σε στάδια, δίδονται τα ονόματα ασήμαντων προσώπων τα οποία κατέγραψε ήδη η Ιστορία ως συνώνυμα του αμοραλισμού και του μακιαβελισμού.

Ποια να είναι άραγε τα αίτια της κατάστασης αυτής; Θα επιχειρήσω να ανιχνεύσω μερικά από τα αίτια τούτα. Πρώτα θα αναφέρω τα γενικότερα (ας πούμε, τα καθολικά και οικουμενικά), και έπειτα εκείνα που αφορούν ειδικότερα στην Ελλάδα.

Το πρώτιστο και θεμελιακό είναι η διαφθορά ή διαστροφή του ανθρώπου. Στο έργο του Η θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο (1793), ο Καντ την προσδιόρισε με καταπληκτική ακρίβεια και την χαρακτήρισε ως το «ριζικό κακό» στην ανθρώπινη φύση. Σε τι συνίσταται αυτό; Στην «αντιστροφή των ελατηρίων», δηλαδή των κινήτρων των πράξεων. Αντί να επιδιώκει ο άνθρωπος την ευδαιμονία υπό τον όρο της ηθικότητας και της εκπληρώσεως των καθηκόντων του, οπότε η αναζήτηση αυτή της ευδαιμονίας είναι καθ’ όλα θεμιτή (ο Καντ την αποκαλεί το «φυσικό αγαθό», από το οποίο ούτε μπορεί ούτε οφείλει να παραιτηθεί ο άνθρωπος), αντιστρέφει τη σειρά αυτή και είναι μεν πρόθυμος να συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της ηθικότητας, αλλά υπό τον όρο ότι αυτές συμβιβάζονται με την αναζήτηση της ευδαιμονίας του, στην οποία φυσικά αναγνωρίζει το απόλυτο πρωτείο. Το ίδιο πράγμα διδάσκει κατ’ ουσίαν ο Κομφούκιος: πριν προβείς σε οποιαδήποτε πράξη, να αναρωτηθείς αν είναι θεμιτή. Εφαρμοζόμενα τούτα στο θέμα μας λένε: Ναι στην αξιοποίηση της Γης με τελικό σκοπό την ευημερία του ανθρώπου υπό τον απαράβατο, όμως, όρο της συμβατότητας με την επιβίωση του πλανήτη.

Η διαφθορά αυτή συνιστά τη ρίζα του προβλήματος, όλα τα άλλα είναι συμπτώματα ή επιπλοκές της: ο υπέρμετρος και άκρατος καταναλωτισμός, η πλεονεξία, η συνεχής δημιουργία και ο πολλαπλασιασμός νέων τεχνητών αναγκών, η διαρκής αναζήτηση ολοένα μεγαλύτερης ευμάρειας.

Αλλά το πραγματικό αίτιο της «ατίμωσης της Γης» (Δ. Πικιώνης) - απόρροια της κατάρρευσης της Μεταφυσικής, της εκκοσμίκευσης και τελικά του μηδενισμού - αξίζει να το στοχαστούμε ιδιαίτερα. Η στάση του ανθρώπου απέναντι στην Γη, στη φύση και γενικότερα στον Κόσμο (η νοοτροπία και η βιοτροπία του) συναρτάται άμεσα με τη μεταφυσική ή θρησκευτική του κοσμοθεωρία: είναι εντελώς διαφορετική αν αντιμετωπίζει τη φύση ως κτήμα του που δικαιούται να το νέμεται όπως θέλει, ή, αντιθέτως, αν στέκεται απέναντί της με δέος και τη σέβεται ως δώρο του Θεού, ως κάτι «δοσμένο» (κατά τον Σεφέρη) - ανεξάρτητα από το αν βλέπει τη φύση ως κτίση (κατά τον Χριστιανισμό) ή ως κάτι Ιερό και ενδεχομένως ένθεο ή θεϊκό (με βάση κάποια άλλη Μεταφυσική). Σημασία έχει να αντιληφθεί ο άνθρωπος ότι οφείλει απόλυτο σεβασμό στο Σύμπαν, γιατί δεν το έχομε δημιουργήσει εμείς, αλλά αντιθέτως μας έχει δοθεί ως δώρο – είμαστε «φιλοξενούμενοι σε έναν ωραίο πλανήτη», όπως έλεγε ο μεγάλος θεολόγος H. Thielicke - και εξαρτόμαστε από αυτό (απόλυτα, όπως θα προσέθετε ο Σλάιερμαχερ, ο οποίος θεωρεί τη «συνείδηση της απόλυτης εξάρτησης» του ανθρώπου – χωρίς, βέβαια, να διευκρινίζει ρητά από πού! – ως ταυτόσημη με την ευσέβεια).

Αν έλθομε τώρα στα δικά μας, τι διαπιστώνομε; Δυστυχώς, στα προηγούμενα οικουμενικά αίτια προστίθενται ορισμένα ειδικότερα που οφείλονται σε ιδιαιτερότητες του νεοελληνικού χαρακτήρα και βίου. Τελείως ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρομε: την αρνητική στάση και δυσπιστία πολλών Νεοελλήνων απέναντι στον Νόμο και την Πολιτεία (το χαρακτηριστικό αυτό, το τόσο θεμελιακό για τη σύγχρονη Ελλάδα, έχει τις διαστάσεις κοινωνικής παθολογίας και απαιτεί ειδική ανάλυση)* εσπευσμένη και συχνά υπέρμετρη βελτίωση του κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου και της περιβόητης ευμάρειας. Ουδεμία αντίρρηση στην βελτίωση του κοινωνικού επιπέδου και στην αληθινή πρόοδο, αρκεί αυτή να συνοδεύεται (μακροπρόθεσμα, βέβαια) από αντίστοιχη άνοδο και βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου. Άλλο κοινωνική πρόοδος και άλλο νεοπλουτισμός! Διότι, η σωστή διαχείριση του πλούτου απαιτεί και προϋποθέτει κατάλληλο μορφωτικό επίπεδο. Χωρίς αυτό, τι θα κάμει κάποιος τον πλούτο; Θα γίνει θύμα της πλεονεξίας, της ματαιοδοξίας: θα εμπλακεί στο κυνήγι της ικανοποίησης πλασματικών, συνήθως, αναγκών, θα βαλθεί να αποκτήσει για κάθε οικογένεια δύο ή και περισσότερα αυτοκίνητα.  Εξοργιστική έλλειψη σεβασμού απέναντι στα μνημεία της ιστορίας και του πολιτισμού* άκρατος ατομικισμός, αυθαιρεσία, ανομία, νοοτροπία «αντάρτικου»: βαρύτατες αξιόποινες πράξεις (λ.χ., καταλήψεις και καταστροφές δημοσίων κτιρίων και εκπαιδευτηρίων) μετονομάζονται σε «αγωνιστικές διεκδικήσεις» - γιατί, αλήθεια; Τα έχει αναλύσει ήδη όλα ο  Ντοστογιέφσκι στους Δαίμονες.

Ποια να είναι, άραγε, η θεραπεία για όλα τούτα; Εύκολα να τα σκεφτεί κανείς, δυσχερέστατα να γίνουν: Ευνομία, σεβασμός της φύσης και της πολιτείας, αισθητική και πνευματική  μόρφωση και καλλιέργεια. Τα πάντα είναι ζήτημα παιδείας.

πηγή: Aντίφωνο, πρώτη έντυπη δημοσίευση περιοδικό ΕΥΘΥΝΗ, Απρίλιος 2007